Чуфут-Кале
Чуфут-Кале
Чуфут-Кале(укр.Чуфут-Кале, крымско-тат.Cufut Qale) или Кырк-Ор(крымско-тат.Qirq Or)- Кырыымҥа баар орто үйэтээҕи кырыым татаардарын кириэппэс-куората, Кырыым биллиилээх баһылыга Джанике төрүттэрин кириэппэһэ, Бахчисарайтан илин диэки 2,5 км ыраах сытар хайа платотугар турар. Туруору таас адаардар тулалаан турар буоланнар, кириэппэс биир сырыынньа өттүнэн эрэ хаптаҕай чыпчаалга сатыы киһи тиийэр суоллаах. Саамай чыпчаал сирэ - 581 миэтэрэ үрдүктээх. Мөккүөрдээх территорияны хонтуруоллуур Арассыыйаҕа, култуура баайын бэдэрээлинэй суолталаах эбийиэгэ буолар. Украинаҕа, мөккүөрдээх территория норуоттар билиммит границаларын иһигэр баар чэрчитигэр култуура баайын национальнай суолталаах пааматынньыга. Түүр тылыттан "түөртуон күлүүс" диэн тылбаастанар, кириэппэс Кыырк-Ер(крым-тат.Qirq Yer)диэн аатынан сурукка 1254 с. баар буолбут. Сабаҕалааһын быһыытынан урут, Кырк-Ор турар сиригэр, V-Vl үйэлэргэ Византия бас билиитин кыраныыссатыгар бөҕөргөтүүлээх куорат турбут. 13-14 үйэлэргэ куорат
Золотой Орда Крымнааҕы Юртын баһылыктарыттан тутулуктаах дьоҕус княжество киинэ этэ.
14 үйэҕэ, Кырк-Ор Кырыым улууһун киин куората уонна саамай бөҕө кириэппэһэ. Ол кэмҥэ, кириэппэһи Тохтамыш-Хан кыыһа Джанике төрүттэрэ салайбыттара. 1420 сыллааҕы кыргыһыыга кэргэнэ уонна быраата өлбүттэрин кэнниттэн Джанике, Тохтамыш ууһуттан аҕа саастаахтара буолан, Кырк-Ор бөрөстүөлгэ олорон, 1437 с. өлүөр диэри 17 сыл салайбыта. Кырыым хааннара киниэхэ мавзолей(дюрбе) туппуттара уонна Джаникены Улуу Государыня диэн титуллаах көмпүттэрэ. 1441 с. Хаджи I Герай тутулуга суох Крымскай ханствону олохтообутугар, Кырк-Ор киин куоратынан биллэриллибитэ уонна баай куорат буолан истиэнэлэрэ күндү таастарынан киэргэтиллэн Гевхер-Кермен(крым.Gevher Kermen) ол аата, "Крепость драгоценностей"-диэн ааттаммыта. Менгли I Герай, бахчисарай аттыгар Салачик диэн сиргэ саҥа куораты туппута, хан киин куората онно көспүтэ, кириэппэскэ караимнар уонна аҕыйах ахсааннаах крымчактар хаалбыттара. 18 үйэҕэ Кырк-Ер аата, Чуфут-Кале диэҥҥэ уларыйбыта.(тылбааһа, идейскай/еврейскай кириэппэс диэн оччото суох суолталааҕа). Сотору кэминэн кириэппэс, үрдүк сололоох билиэннэйдэри тутар сиргэ кубулуйбута. 1783 с. Крым Арассыыйа импиэрийэтигэр холбоспутугар, караимнар уонна крымчактар ханна баҕарар олороллоро көҥүллэммитин кэннэ, атын куораттарга көспүттэрэ. 19 үйэ ортотун диэки кириэппэс кураанахсыйбыта, үйэ бтүүтүгэр кирэппэһи көрөөччү дьиэ кэргэнэ эрэ хаалбыта. 21 үйэ саҕаланыытыгар, кириппэскэ икки эрэ уһаайба ордон тиийбитэ: Авраам Фиркович(1787-1874), кириэппэскэ олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри олорбут киһи уһаайбата. Соломон Бейм (1819-1867) итэҕэли үөрэтээччи олорбут Чал Борю диэн уһаайбата. Номох кэпсииринэн, 1787 с. караимнар "биһиктэригэр", Кырыым устун айанын кэмигэр, Екатерина Il сылдьан уонна хонон ааспыт. Ол эрээри тугунан да бигэргэтиллибэтэх. Ол кэннэ, кириэппэскэ арассыыйа монархтара (Павел I уратылар)бары кэриэтэ сылдьыбыттар. Чуфут-Калеҕа биллиилээх суруйааччылар уонна поэттар: А.С.Грибоедов, Адам Мицкевич, В.А.Жуковскай, Леся Украинка, М.М.Коцюбинскай, А.М.Горькай, А.К.Толстой, В.А.Луговской, Джеймс Олдридж, А.Г.Битов, худуоһунньуктар:И.Н.Крамской, И.Е.Репин, В.А.Серов,А.В.Куприн сылдьыбыттар. Владимир Набоков "Ада"-диэн романыгар, кириппэс "Чу-фут-Кале" диэн транслитерациянан ахтыллыбыт.2015 с. алтынньы ыйыттан Кириэппэс уонна хайа хаспаҕар баар куорат Чуфут-Кале, бэдэрээлнэй суолталаах култуура баайын эбийиэгэ буолаллар. Билиҥҥи кэмҥэ, Чуфут-Кале улахан аҥара урусхал буолан сытар. Арҕаа, саамай өттү былыргыгэр өттүгэр хайа хаспаҕар хаһыллыбыт хостор, мечеть сорҕото, Джанике ханым 1437 с. тутуллубут мавзолейа ордон хаалбыттар. Ону кытта икки кенас( караимнар храмнара), икки дьиэлээх биир уһаайба үчүгэй туруктаах ордубуттар. Кенастар караимнар общиналарынан чөлүгэр түһэриллэ сылдьаллар. Онтон, уһаайба дьиэлэригэр, караимнар олохторун туһунан кэпсиир экспозициялар бааллар. Кириэппэс илин өттүгэр элбэх олорор дьиэлэр уонна биһиги кэммитигэр диэри кыайан тиийбэтэх манньыаттары чеканкалаан оҥорор сир баара эбитэ үһү. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D1%83%D1%84%D1%83%D1%82-%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B5 https://www.culture.ru/institutes/13905/peshernyi-gorod-chufut-kale