Цин династия
Цин династия (Айсин Гиоро, Улуу Цин, кыт. Дайцин; эбэтэр Маньчжур династията) — Кытай устуоруйатыгар бүтэһик импиэрийэ династията. Чжурчжэннэр баһылыктара Нурхаци (Айсингиоро уустан төрүттээх - айсин - манчжуурдуу кыһыл көмүс) олохтообута. Судаарыстыба бастаан Хойукку Цзинь (нууч. Поздняя Цзинь) ханство диэн ааттаах этэ, Фушунь куораттан илин сытара. 1636 сыллаахха кини уола Хунтайчжи судаарыстыбатын саҥа аатынан ааттабыта: Цин. Ону кытта подданнайдара манчжурдар дэнэр буолбуттара.
1644 сыллаахха манчжурдар Кытайы сэриилээбиттэрэ, 1683 сыллаахха бүтэһиктээхтик дойдуну барытын ылбыттара. Аныгыскы 100 сыл тухары Монголияны, Илин Туркестааны уонна Тибиэти сэриилээн ылбыттара.
XVIII үйэ бүтүүтүттэн улугуруу саҕаламмыта, 1840-с сс. кризис күүһүрбүтэ, Европа дойдуларыттан хотторуу буолбута, Англия, Франция, Арассыыйа күүс өттүнэн күһэйэн Кытайга барыһа суох, баттыгастаах дуогабардарга илии баттаппыттара. 1860 сыллартан былааска тас дойдулартан куттал суоһуурун тохтоппуттара, реформалар саҕаламмыттара. Ол эрээри судаарыстыба син биир мөлтөх этэ, Японияттан хаста да хотторбута, "боксердар өрө туруулара" эбии мөлтөппүтэ. 1901-11 сыллардаахха күүстээх уларытыы, саҥардыы буолбута, конституционнай монархияҕа көспүттэрэ. Ол эрээри киин былаас аһара күүһүрээри гыммытын регионнар элиталара сөбүлээбэтэхтэрэ, онон өрөбөлүүссүйэни өйөөбүттэрин түмүгэр бүтэһик импэрээтэр Пу И былаастан батыммыта, өрөспүүбүлүкэ үөскээбитэ.
Цин династия үөскээһинэ, күүһүрүүтэ, мөлтөөһүнэ уонна суох буолуута[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Манчжурдар Кытайы баһылыы иликтэринэ. Нурхаччи уонна Хунтайчжи (Абахай)[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Маньчжур судаарыстыбата 17 үйэ саҕаланыытыгар билиҥҥи Ляонин уонна Цзилинь провинциялар сирдэригэр үөскээбитэ. 1616 с. Хойукку Цзинь диэн ааттаммыта. Чжурчжэннэр Цзинь импиэрийэлэрин («көмүс», 1115 – 1234 сс.) утумнуур диэн ааҕыллара. 1636 с. Цин («ыраас») диэн ааттаммыта.
Манчжурдар Кытайга киириилэрэ. Шуньчжи импэрээтэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Манчжурдар Кытай Мин импиэрийэтин кризиһин туһанан Кытайга саба түспүттэрэ. Сорох Мин полководецтара кинилэр диэки буолбуттара, Пекиини баһылаабыттара. Соҕуруу Кытайга Мин династия утарсыыта 1662 с. бүтэһиктээхик хам баттаммыта.
Үс кинээс өрө туруута. Канси импэрээтэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Урукку Мин полководецтара өрө турууну тэрийбиттэрэ. Өрө турууга сорох монгуоллар, Тайбааҥҥа баар Мин династия диэкки буолааччылар уонна Тибиэт далай-лаамата кыттыспыттара. Өрө туруу 1683 с. хам баттаммыта (Тайбаан бэриммитэ).
Аҕыс дуоҕа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Цин импиэрийэ Азияҕа сэриилэрэ. Канси, Юнчжэн уонна Цяньлун импэрээтэрдэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
17 үйэ бүтүүтэ Цин импиэрийэ Монголияны, Тибиэти уонна Амыр өрүс тардыытын сэриилээн барбыта. Цин сүрүн өстөөхтөрүнэн Джунгаар ханствота уонна Тибиэккэ уонна Кукунорга кииннээх ойрат-хошуттар буолбуттара.
Цяньлун уон сэриитэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
18 үйэ иккис аҥаарыгар Цяньлун импэрээтэр Цин импиэрийэ бары периметрынан сэриилэспитэ – Вьетнамҥа, Бирмаҕа, Непалга, Кашгарияҕа, Джунгарияҕа уо.д.а. Цяньлун ыраахтааҕы уон сэриитэ импиэрийэ үбүн-харчытын кыччаппыта, судаарыстыбаны айгыраппыта, онон хойукку стагнация уонна ол кэннэ буолбут кризистэр саҕаланыыларыгар олук уурбута.
Стагнация кризискэ тиэрдиитэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Олохтоохтор ахсааннара элбээһинэ (300 мөлүйүөҥҥэ диэри), аһара улахан байыаннай ороскуот уонна хоруупсуйа импиэрийэ 18 үйэ ортотугар улугуруутугар тиэрдибиттэрэ, 19 үйэ саҕаланыытыгар элбэх өрө туруулар саҕаламмыттара.
19 үйэ ортотун кризиһэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Англияны кытта бастакы опиум сэриитигэр, Англияны уонна Францияны кытта иккис опиум сэриитигэр хотторуулар уонна хас да өрө туруу (бөдөҥнөрө тайпиннэр өрө туруулара) импиэрийэни охторо сыспыттара.
Күүһүрүүгэ хамсааһын (1861-1894)[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Цин импиэрийэтигэр 1870-1880 сс. реформа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
"Боксердар" өрө туруулара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Синьхай өрөбөлүүссүйэтэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1911 сыллаахха алтынньы 10 күнүгэр саҕаламмыт байыаннайдар өрө туруулара сыыйа гражданскай сэриигэ кубулуйбута.
Айсингиоро дьиэтин баһылыктара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| № | Тус аата | Төрөөбүт | Өлбүт | Итэҕэл аата, өлбүтүн кэннэ аата | Бүрүстүөлгэ олоруута | Баһылыыр кэмин дэбииһэ | Көмүү |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Нургачи | 1559 | 1626 | Тай-цзу, Гао-ди | 1583-1626 | Тяньмин (1616) | Фулин |
| 2 | Хунтайджи | 1592 | 1673 | Тай-цзун, Вэнь-ди | 1626-1643 | Тяньцун (1927), Чундэ (1636) | Чжаолин |
| 3 | Фулинь | 1638 | 1661 | Ши-цзу, Чжан-ди | 1643-1661 | Шуньчжи (1644) | Сяолин |
| 4 | Сюанье | 1654 | 1722 | Шэн-цзу, Жэнь-ди | 1661-1722 | Канси (1662) | Цзинлин |
| 5 | Инчжэнь | 1678 | 1735 | Ши-цзу, Сянь-ди | 1722-1735 | Юнчжэн (1723) | Тайлин |
| 6 | Хунли | 1711 | 1799 | Гао-цзун, Чунь-ди | 1735-1795 | Цяньлун (1736) | Юйлин |
| 7 | Юнъянь | 1760 | 1820 | Жэнь-цзун, Жуй-ди | 1796-1820 | Цзяцин (1796) | Чанлин |
| 8 | Миньнин | 1782 | 1850 | Сюань-цзун, Чэн-ди | 1820-1850 | Даогуан (1821) | Мулин |
| 9 | Ичжу | 1831 | 1861 | Вэнь-цзун, Сянь-ди | 1850-1861 | Сяньфэн (1851) | Динлин |
| 10 | Цзайчунь | 1856 | 1875 | Му-цзун, И-ди | 1861-1875 | Цисян (1862), Тунчжи (1862) | Хуэйлин |
| 11 | Цзайтянь | 1871 | 1908 | Дэ-цзун, Цзин-ди | 1875-1908 | Гуансюй (1875) | Чунлин |
| 12 | Пуи | 1906 | 1967 | Сюнь-ди | 1908-1924 | Сюаньтун (1909) |