Хотойдорунан бултааһын

Хотойдорунан бултааһын - Баян-Ольгига(Монголия)уонна Синьцзяҥҥа(Китай)диаспораларынан уонна билиҥҥи Казахстаҥҥа, Кыргыстаҥҥа олорор казаахтар, киргиистэр туттар, Евразийскай истиэп үрдүнэн киэҥник тарҕанан үгэс буолбут мохсоҕолунан бултааһын биир көрүҥэ.Түүр омуктарыгар ордук биллиилээхтэрэ беркутунан(боруллуонан)бултааһын эрээри, кинилэр бултуурга атын көтөрдөрү: кыыртары, сапсаннары, балобаннары уо.д.а.эмиэ тутталлар.Казахстан бырабыыталыстыбата, казаах үгэстэрин туттар булчут-казаахтары төрөөбүт дойдуларыгар, Казахстаҥҥа төннөллөрүгэр көҕүлүү сатаабытын үрдүнэн, үгүстэрэ Монголияҕа хаалалларын ордорбуттара. Б.э.936 сылтан 945 сылыгар диэри кэмҥэ кидани(биитэр китаи), былыр, Манчжурия, Монголия уонна Ис Монголия сирдэригэр тарҕанан олорбут, Манчжурия көс норуота - Хотугу Кытай сорох чааһын сэриилээн ылбыттар. 960 с.Кытайы Сун династията сэриилээн ылбыт. Хара ааныттан Сун династиялара, хайа-сахха кытай култууратын иҥэриммит киданилары кыайа туппатахтар. Ол түмүгэр, Сун династията 300 сыл кэриҥэ баһылаан олорбутун тухары, киданилар Сун династиятын сирин сэриилээбэтиннэр диэн бэрик биэрэ олорбут. Киданилар, төһө даҕаны кытай култууратын иҥэриммиттэрин иһин, бэйэлэрин төрүттэриттэн кэлбит үгүс үгэстэрин, ол иһигэр хотойдорунан бултааһыны умнубатахтар. Ол кэмнээҕи бултуур ити үгэстэрин туһунан уруһуйдар, кэпсээннэр бааллар. Чжурчжэни(Jurchen) уустара "хай-дон-кин"(hai dong qing) диэн сиэмэх көтөрүнэн бултууллара. Онтон кидани уустарын дьоно ол булчут хотойдору былдьаан ылан, күүстэринэн бэйэлэрэ салайан бултата сатыыллара да, ол табыллыбат этэ. Чжурчжэннэр, ол көтөрдөрүн туһуттан, оннооҕор киданилары утары өрө турууну саҕалаабыттарын, сэриилэспиттэрин туһунан сурахтар бааллар. Кинилэр бэйэлэрин хай-дон-кин көтөрдөрүн төннөрбүттэрэ биллэр. 1207 с.кыргыыс көс уустара, Чингисхан уола Джучи салайар сэриилэригэр бас бэриммиттэр. Монгуол баһылыктааһыныгар да олордоллор, кыргыыстар бэйэлэрин көс омуктарын үгэстэрин хотойдорунан бултааһыны умнубатахтар. Ол үгэстэрин 21 үйэҕэ диэри(1990 с.) илдьэ кэлбиттэр. Аныгы археологтар Орто Азия мохсоҕолунан бултааһын устуоруйата биһиги эрабыт саҕаланыа 2000 сыл инниттэн баар эбит дииллэр. ССРС кэмигэр, эрэгийиэни хомуньуустар салайар эрдэхтэринэ элбэх казаах ыаллыы сытар Монголияҕа куоппуттара: онно, баһыйар үгүстэрэ, Баян-Ольги диэн провинцияҕа олохсуйбуттара уонна бэйэлэрин кытта хотойдорунан бултуур үгэстэрин аҕалбыттара. Арҕаа Монголияҕа Алтай хайаларыгар баар Баян-Ольги эрэгийиэнигэр, билиҥҥэ диэри, быһа холуйан хас да сүүс ахсааннаах хотойдорунан бултуур булчуттар бааллар. Кинилэр мохсоҕолунан бултуур абыычайдарыгар, атынан сылдьан беркутунан(боруллуонан) бултуур үгэс, эмиэ, баар. Кинилэр, ордук, кыһыл саһылы уонна куобаҕы бултууллар. Ону кытта, хотойдору кыһын, саһыл кыһыл өҥө хаарга ала бэлиэ көстөр кэмигэр тутталлар. Сыл аайы, "Золотой орел" диэн бэстибээлгэ, казах омук бултуур үгэстэрин көрдөрөллөр. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%85%D0%BE%D1%82%D0%B0_%D1%81_%D0%BE%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B8 https://www.bbc.com/russian/amp/blog-photo-41645047