Химия элэмиэннэрин наардаммыт табылыыссата
 |
Бу ыстатыйа иһэ «Периодтаах таабыл» ыстатыйаҕа көһөрүллүөхтээх. Бу ыстатыйалары холбоон көмөлөһүөххүн сөп.
Өскө холбооһун тоҕоостооҕун ырытыы булгуччулаах буоллаҕына, бу халыып оннугар {{Холбуурга}} халыыбы туруор уонна Бикипиэдьийэ: Холбуурга сирэйгэ туһааннаах суругу эбэн кулу. Итини таһынан, бука диэн, көннөрүү историятын тургут. |
Химичэскэй элэмиэннэр периодичэскэй тиьиктэрэ. Химичэскэй элэмиэннэр периодичэскэй системата (Менделеев таблицата) -химичэскэй элэмиэннэр классификациялара, элэмиэн араас свойтваларын кини атамнай ядротун сэрээтинэн туруоруллар турук. Систиэмэ переодичэскэй закон графичэскэй кордоруутэ буолар, кинини 1869 сыллаахха нуучча ученайа Д.И.Менделеев арыйбыта. Кини аан бастаанны вариана 1869-1871 сыллаахха Д.И.Менделеевынан айыллыбыта, уонна элэмиэн свойтватын тутулугун атамнай ыйааьыннарыттан хайдах уларыйарын уорэппит. Хайдах периодичэскэй системаны уруьуйдуурга, уопсайа суустэн тахса вариант этиллибит (таблица,геометричэскэй фигуралар уо.д.а). Билинни периодичэскэй система варианыгар, биьиги элэмиэннэр сведениеларын двумернай таблицаттан коробут, ол таблицага хас биир остуолбатыгар (группа ) сурун физичэсэкэй свойствалара суруллар , онтон строкаларыгар ( период ) бэйэ бэйэлэригэр майгыннаьар элэмиэннэр бааллар.
Тутула
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Билинни бириэмэгэ ус форма Менделлев таблицата куускэ тарҕаммыт: «кылгас» (кылгас периодтаах), «уьун» (уьун периодтаах) уонна «аьара уьун». «Аьара уьун» варианна хас биирдии преиод оруобна биир строканы ылар. «Уьун» варианна лантаноидтары уонна актинодары уопсай таблицаттан ылан таьааран кээспиттэр, ол иьин таблица быдан компактнай буолан костор. «Кылгас» варианна тордус уонна тордустэн сагалаан салгыы периодтар иккилии строканы ылаллар.
Аҕыс группа элеменнэртэн турар кылгас формалаах таблицаны 1989 сыллаахха официально ИЮПАК боппута. Ол да буоллар, уьун формалаах таблицаны туттун диэбиттэрин да урдунэн, кылгас формалаах таблицаны билигин даҕаны оскуолаларга , хиимийэ учебниктарыгар,кабинеттарыгар таьаараллар, тутталлар. Билинни омук литературатыгар кылгас формалаах таблицы олох туттубаттар ,ол оннугар уьун формалаах таблицаны тутталлар.
1970 сыллаахха Теодор Сиборг сана элэмиэн периодическай таблицатын ууммут. Нильс Бор лестичнай формалаах периодичэскэй таблицаны айа сатаабыт. Периодичэскэй законы кордорор графическай способ буолнай , бугун суустэн тахса араас таблица баар , ону таьынан учуонайдар санаттан сана варианнары айан иьэллэр.
Болоҕо
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Группа,ол эбэтэр семейство – периодическай таблица колонката. Биир группага баар элемиэннар валентнай оболочкалара, тэн электроннай конфигурациялаах буолар.Группа нуомэрэ атом таьынааҕы оболочкатыгар баар электроннар ахасаннарыттан быьаарыллар.Периодичэскэй системаҕа группа подгруппаларга арахсар – главнай( ол эбэтэр А подгруппа) бастакы уонна иккис периодтар элемннарыттан саҕаланар, уонна побочнай ( В подгруппа) d-элеменнартан турар.
Периодтар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Период -периодическай таблица строката.Периодичэскэй система сэттэ периодтаах. Бастакы период, икки элемиэнтэн турар, ону кытта иккис уонна уьус ,аҕыстыы элемиэнтэн турараллар, кинилэри кыракый диллэр. Уоннааҕы уон аҕыс эбэтэр элбэх элемиэнтэн турар периодтары улахан дииллэр. Период нуомэрэ электроннай оболочка ахсааныттан быьаарыллар.Хас биирдии период (бастакы периодтан ураты) типичнай металлартан саҕаланар (Li, Na, K, Rb, Cs, Fr) уонна благороднай гааьынан бутэр (Ne, Ar, Kr, Xe, Rn, Og), кинилэр уонна типичнэй неметалл буолаллар.Бастакы периодка, гелийтан ураты, биир эрэ элемиэнт баар – водород, кини типичнай металл уонна типичнай неметалл свойствалардаах. Ити элэмиэннэр 1s-подоболчка электроннарынан туолар.
Иккис уонна уьус период элэмиэннэрэ s- уонна p-подоболочкалара туолар.
Тордус уонна бэьис периодтар перходнай d-элеменнэр декадаларыттан турар (скандийтан цинкаҕа диэри уонна иттрийтэн кадмийга диэри), кинилэр s-подоболочкалара Клечковскай быраабылатынан туолар, d-подоболочка бу иннинээҕи энергэтичэскэй ураабынь.
Алтыс уонна сэттис периодка 4f- уонна 5f-подоболчка насышайся буолар, ол иьин кинилэр 14 элеменинэн 4 уонна 5 периодтартан элбэх.
Тумук
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Д.И.Мендеелев периодическай системата,, атамно-молекулярнай уорэтиигэ сурун кэрдиис буолбута.Кини комотунэн билинни химичэскэй элэмиэн туьунан толкуй уоскээбитэ.