Хара сылгылаахтар

Хара сылгылаахтар.

Хара сылгылаахтар – бурят ойууннааһынын таҥаралара буолаллар. Үөһээ Өлүөнэ иччилэринэн ааҕыллаллар. Онно бу таҥараҕа үҥэр байыаннай сирдьиттэр көмүллэ сыталлар. Хара-моритон итэҕэлэ – эхирит-буряттар (Баяндай, Качуг, Ольхон, Кудара) сүрүн итэҕэллэрэ буолар, ол эрээри атын бүрээт бөлөхтөрүгэр эмиэ киэҥник тарҕаммыт (Тункаттан атын сиргэ). Хара сылгылаахтар – байыаннай дьыала, политика уонна салайыы араҥаччылара буолаллар. Билиҥҥэ диэри хара моритон сиэрин-туомун бөҕөстөр, Чечняҕа барар милиционердар оҥороллор. Иккис аан дойду сэриитигэр барар буойуттарга анаан бүтүн бөлөҕүнэн, ыалынан Хара сылгылаахтарга анаан сиэрдэр-туомнар ыытыллан тураллар. Бу бүрээт ойууннааһыныгар саамай кистэлэҥ, сабыылаах итэҕэл буолар. Ол иһин кырдьаҕастар да, эдэрдэр да ол туһунан тугу да этиэхтэрэ, кэпсиэхтэрэ суоҕа. Сиэртэн-туомтан атыҥҥа Хара сылгылаахтарыгар анаан ырыа-тойук туойар эмиэ олох көҥүллэммэт. Таҥаралар маны кэстэххэ сууттара олус ыарахан буолара. Бу таҥаралар баһылыктара өлбүт буойуттар, политиктар, тойоттор сүрдэрин-куттарын судьуйатынан буолар. Бойобуой дьарык быһыытынан хара-моритон 1986 сылтан ылата биллэр. Ольхон олохтооҕо Борис Антонов үөрэтиини саҕалаабыта. Антонов этэринэн, бу система төрдүнэн охсуһар сылгы хамсаныытын үтүктүү буолар. Ол эрээри Качугка маннык илиинэн-атаҕынан охсуһуу ньымата тулаан диэн ааттанара. Былыр кырдьык маннык охсуһуу ньымата буойуну бэлэмнииргэ баара, ол эрээри сүрүн миэстэни хошун таптарбат буоларга эрчиллиитэ ылара (охтон уонна атын сэптэртэн аһарыы үөрэҕэ). Эхирит бииһэ бэйэтин таҥаратынан Ажарай бөҕөнү (Ажарай бүхэ), Ухаа Шараны уонна Ута сагаан нойону билинэрэ. Ажарай бөҕө Абазай ууһуттан, Эхирит бииһиттэн төрүттээҕэ, үчүгэй ох ытааччы уонна бэртээхэй тустуук этэ. Кини маньчжур феодалларын охторуттан Өлүөнэ өрүһүгэр өлбүтэ, Шишкино дэриэбинэ таһыгар. Ухаа Шараа Абазай ууһуттан төрүттээҕэ уонна монголлар охторуттан күрүлүүр күнүгэр сылдьан Үөһээ Өлүөнэ хайатыгар, Иркутскай аттыгар охтубута. Утаа Сагаан нойон Хэнгэлдэр ууһуттан төрүттээҕэ, Эхириттар күүстээх ойууннара уонна сирдьиттэрэ этэ, кини ох сааттан Ольхон арыытыгар ытык хапчааҥҥа охтубута. Онтон ыла Ажарай Өлүөнэ өрүһүн ытык иччитинэн (эжэн), Ухаа Шара Үөһээ Өлүөнэ хайатын, Утаа Сагаан нойон Ольхон арыытын иччитинэн буолаллар.

Ажарай бөҕө сирдьит бэйэтин доҕорун Харамсай мэргэни кытары Монголияҕа тиийэн Цэцен хан сылгыларын уорбуттара. Байкал күөлүн туораан баран, Ураанхай истиэбигэр кыра тохтобул оҥорбуттара. Эмискэ монгол этэрээтэ эккирэтэн ситэн кэлбитэ. Утуйа сыттахтарына төгүрүйэн баран саба түспүттэрэ. Кырыктаах кыргыһыы буолбута. Ажарай дружината бүүс-бүтүн кыргыллыбыта. Арай Ажарай доҕорун Харамсайы кытта тыыннаах ордубуттара. Үөһээ Өлүөнэ диэри куотан тиийбиттэрэ уонна устан иһэр бэрэбинэҕэ олорон баран аллараа устубуттара (С.П.Балдаев талыы айымньылара, 1961).

Монголлар сэриилэрэ бары өттүттэн киирэн барбыттара. Боотурдар арҕыый аҕайдык Өлүөнэ өрүскэ чугуйбуттара. Эр санаалаах боотурдары сиэрэ суох күүстэрэ уонна сытыы болот кылыстара абыраабыта. Кылыс биир дайбааһынынан тута иккилии-үстүү монголу тыла суох ыыталлара. Модун боотурдар мастарга мииннэн олорон баран, өрүс устун аллараа устубуттара. Монголлар биэрэктэн ох саанан ытыалаан геройдары хайдах да кыайан таппатахтара, боотурдар охтортон бэрэбинэ үрдүгэр олорон эрэ аһаран биэрэллэрэ уонна көтөн иһэр охтору илиилэринэн хабан ылан тоһуталаан испиттэрэ. Өлүөнэ өрүс боротуокатыгар олорор эхириттар биистэрэ утуйа сытар буолан ол туһунан билбэтэҕэ уонна бэйэтин сирдьиттэригэр кыайан көмөлөспөтөҕө. Икки эр санаалаах боотур өстөөхтөрүн охторуттан Усть-Тальма аттыгар өлөрдүү бааһырбыттара. Ажирай-Бухэ уҥуоҕа Өлүөнэ өрүс сүүрүгүнэн Шишкино дэриэбинэтин таһыгар быраҕыллыбыта (Окладников, Шишкино суруктара, с. 184-185). Хара сылгылаахтар Аджарай-Бухэ, Харамсай-мэргэн уонна Алма-түргэн билиҥҥи бүрээттэринэн Үөһээ Өлүөнэ ытык иччилэринэн билинэллэр, сороҕор кинилэр олорор сирдэринэн Ольхон арыыта ааҕыллар. Сүрүннээн бу кырыктаах таҥараларга итэҕэйии Үөһээ Өлүөнэҕэ эхириттар ортолоругар көстөр. Аджарай уонна Харамсай историческай геройдар быһыытынан ааҕыллаллар, эхирит шоно уонна абзай биистэрин байыаннай сирдьиттэрин быһыытынан сыаналаналлар. Аджарайы итэҕэйиигэ сыһыаннаах барыта кистэлэҥинэн бүрүллэрэ, киниэхэ анаан хара туом түүн буолара, хара таҥастаах ойууттар сирэйдэрин кистэнэллэрэ уонна тиэрэ эргитиллибит хочуол үрдүгэр тахсан туран кыыраллара. Аджарай бэйэтэ күөн көрсүү улуу маастара буолар, кини атаҕынан олус күүстээх охсуулары оҥорор, бэйэтэ көстүбэт буолан хаалыан сөп, көрүҥүн уларытан кэбиһиэн эмиэ сөп. Аджарай уонна Харамсай көтөн иһэр охтортон аһаран биэрэллэр, бэртээхэй ууһуттар уонна ууга киирсиэхтэрин сөп. Хара сылгылаахтар биир сүрүн дьоҕурдарынан охсуһар сылгыны үтүктүү буолар (Цыбикдоржиев). Былыргы сахалар Адьарайы ытыктыылларын туһунан матырыйааллар бааллар. Я.И.Линденау суруйуутунан, Ыһыах кэмигэр сахалар Adsjarai диэн ааттаах таҥараҕа кымыс иһиитин сиэрин-туомун ыыталлара. Линденау бу таҥараҕа сахалыы үҥүүнү суруйан ылбыта. «Аҕыс атахтаах Адьарай Бөҕө үөһээ дойдуга кыайан баппатыҥ, Үөдэн түгэҕэр түстүҥ», ону таһынан саха аан дойду айыллыытын туһунан үһүйээнигэр Адьарай маҥнай Үөһээ дойду олохтооҕо буоларын туһунан, онтон бырааттыы таҥаралары кытта тэҥнэһиэн баҕарбытыгар Үөдэн түгэҕэр утаарыллыбытын туһунан кэпсэнэр. Хара сылгылаахтар сахалар тиһэҕэр диэри хаалан монголларга утарылыспыт, онтон аллараа Өлүөнэ устун көспүт Качугтарын кытта сибээстэнэллэрэ олус элбэҕи этэр. Онон Өлүөнэ устун бэрэбинэни мииннэн баран куоппут Ажирай-Бүхэ уонна Харамсай-Мэрген уобарастарыгар, саха өбүгэлэрэ дойдуларын көмүскээбит дьиҥнээх историческай баһылааннарын көрүөххэ сөп. Саха итэҕэлигэр Улуу Тойону дьиҥнээх аатынан Адьарай диэн ааттыыллар. Улуу Тойон саха тойотторун араҥаччылааччынан буолар. Аджарайы бүрээт үһүйээннэрэ Ухэр (оҕус) уолунан ааттыыллар, кини уолунан хара суор буолар. Саха итэҕэлигэр Хара Суорун таҥара (хара суор), Улуу Тойон уолунан ааҕыллар. Хара Суорун хара сылгылаахтары айааччы буолар. Е.В.Павлов этэринэн, Ольхон хаһаайына Хан-Хото баабай кини уола хотой уонна хара сылгылаахтар баһылыктара Ажарай-бухэ курыкан ол аата Саха силистээх-мутуктаах буолуохтарын сөп. Ажарай-бухэны оннооҕор кудинскай бүрээттэр хара, ол аата туора таҥараларга киллэрэллэрэ.

Хара сылгы тойонун Ажира-бөхөнү сороҕор Зүлхэ (Өлүөнэ өрүс) хаһаайынынан ааттыыллара. Ажира-бөхө уонна кини кэргэнэ Альба-хатун бэйэлэрэ туспа добун халлааҥҥа олорор сирдээхтэр, онно элбэх чиновниктар уонна суруксуттар дьарыктаналлар. Ажира-бөхө Үөһээ Өлүөнэҕэ олохтоох, онно кини оһуордаах – мандырдаах дыбарыастара бааллар. Ажира-бөхө сороҕор сир дьонугар көстөр, ордук күүстээх дьоҥҥо уонна кинилэри кытта боруобалаһар. Кинини кытта тустубут дьон сотору кэминэн өлөллөр уонна өлөн баран, наар бэриэмэлэрин хара сылгы хаһаайынын кытта ыытан тахсаллар (Хангалов, 1958).