Халиль-Султан
Халиль-Султан
Халиль-Султан(1384 с.балаҕан ыйын 14 күнүгэр - 1411 с.сэтинньитигэр) - Тимуридтар династияларыттан Самарканд бкһылыга(1405-1409) уонна Рей(1409-1411). Тамерлан сиэнэ, Миран-шах уонна Золотой Орда хана Узбек сиэнэ Севин-бек Ханзаде, үһүс уоллара, Халиль-Султан, 1384 с.балаҕан ыйын 14 күнүгэр Гератка төрөөбүтэ. Кини иитиитинэн, Тимур бастакы ойоҕо Сарай-Мульк-ханум дьарыктаммыт. Халиль-Султан, 15 саастааҕар, Тимур Индиятааҕы похуодугар ситиһиилээхтик кыттыбыт;"Сэттэ сыллаах" диэн ааттанар арҕааҥҥы похуодугар(1399-1404), эмиэ, кыттыыны ылбыт. 1402 с. Тимур "Туркестан кыраныыссатыгар" үрдүкү салайааччы буоларыгар сорудахтаабыт. Халаил-Султан ойохторуттан биирдэстэрэ, Арлат пилиэмэ киһитэАли Муйяд кыыһа - Джахан Султан этэ. 1404 с. мөлтөх төрүттээх кыыһы, Шад-Мульку, көҥүллэппэккэ эрэ ойох ылан, эһэтин Тимуру кыыһырдыбыт. Ол эрээри, сотору кэминэн алы буолан, эһэтэ Тимур, Кытайга похуотугар бэлэмнэнэр кэмигэр, Ташкеҥҥа уонна кини эргинигэр хомуллубут уҥа кынат начальнигынан анаабыт. 1405 с.олунньу 15 күнүгэр Тимур өлбүтүн кэннэ, кулун тутар18 күнүгэр, Халиль-Султан Самаркаҥҥа киирбитигэр ыраахтааҕынан биллэрбиттэр. Хан солотун, урут нэһилиэнньигинэн ананан баран Тимур иннинэ өлбүт сарыабыс Мухаммед-Султан уола, Тимур хос сиэнэ, сокуоннай сааһын туола илик Мухаммед-Джехангир ылбыт. Халиль-Султан Самаркаҥҥа 1409 с.диэри олорбут. Эһэтин Тимур похоруонатын Самаркаҥҥа тэрийбит. Халиль-Султан былааһа Мавераннахрга уонна дойду хоту өттүгэр тиийэр эбит, онтон Сырдарьяҕа, куруук, өрө турбут байыаннай начальниктарын кытта сэриилэһэр эбит. Ону таһынан, Хорезмы(1405-1406) сэриилээн ылбыт золотоордынецтар, Бухараҕа тиийэ кэлэр буолбуттар. Халиль-Султан, Тимур эпохатын саҕаттан Самарканд тутуутугар үлэлиир маастардар, дьиэлэригэр төннөллөрүн көҥүллээбит. Бэйэтин өстөөхтөрүн утары аһаҕас киирсиигэ, барытыгар кэриэтэ, Халиль-Султан кыайыылааҕынан тахсар эбит. Шахрух кинини байыаннай өттүнэн буолбакка, киитэрэй кэпсэтиилэри ыытан, араас албастары туттан, чуолаан, Мухаммед Парса салалталаах Бухараҕтааҕы итэҕэл үлэһиттэрин кытта сибээһин туттан хоппут. 1409 сылга, саас, Шахрух аарымыйата Бадгиска, Халиль-Султан аарымыйата Шахрисябка турдаҕына, хоту эмир Худайдад салалтатынан бастаанньа саҕаламмыт. Халиль-Султан аарымыйатын хаалларан, 4000 эрэ буойуну ылан хоту Худайдат эмиры кытта сэриилэһэ барбыт. 1409 с.кулун тутар 30 күнүгэр, Самарканд хоту өттүгэр, Худайдадка билиэҥҥэ түбэспит. Кэлин, кэргэнэ суох, Ферганаҕа илдьибиттэр. Онтон, Отрарга тиийэн, эмир Шейх Нур ад-Дин көмөтүнэн, Шахругу кытта дуогабар түһэрсибит. Дуогабар быһыытынан, Мавераннахртан аккаастаммыт, ол оннугар Рей куораты ылбыт. Халиль-Султан, 1411 с.сэтинньи 4 кнүгэр Рей куоракка(билиҥҥи Иран) өлбүт. Кэлин төнүннэриллибит кэргэнэ, Халиль-Султан өлбүтүн кэннэ, бэйэтигэр тиийиммит. Халиль-Султан ойоҕор таптала, сыһыана өстөөхтөрүгэр уонна таҥнарыахсыттарга даҕаны үрдүк сиэрдээх, үтүө суобастаах майгыта, бэйэтин династиятын дьонун тус хаачыстыбаларыгар уонна ол кэмнээҕи сиэргэ-майгыга сөп түбэспэт этэ. Халиль-Султан поэзиянан үлүһүйэр уонна түүр тылынан хоһоон суруйар эбит. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BB%D1%8C-%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD http://stankobiznes.ru/mongol/halil.htm Архыыптаммыт 2020, Бэс ыйын 30 күнүгэр.