Хакаастар Арассыыйа састаабыгар киириилэрэ

Хакаастар төрүттэрэ Нуучча судаарыстыбатыгар киириилэрэ олус уһун кэм устата уонна бэрт ыарыылаахтык салҕанан барбыта.

XVII үйэ саҕаланыытыгар нуучча казактара билиҥҥи Томскай уобалаһын сириттэн хакастар төрүттэрэ олорор Минусинскай хотооллоругар кииритэлээн барбыттара. Хакаастар оччолорго баһылыыр-көһүлүүр биис уустарын аатынан Кыргызтар диэн ааттаналлара. Дьэ, ол кыргызтар биир баһылыктара Номча диэн киһи саҥа кэлитэлээн эрэр нуучча казактарын үөрэ-көтө көрсүбүтэ. Ол гынан баран, бу Номча кэргэнин кытта Томскай куоракка ыалдьыттыы тиийэ сырыттаҕына, Ржевскай уонна Бартенев диэн воеводалар кини ойоҕуттан олус мааны киис сонун ымсыыран былдьаан ылбыттар. Мантан улаханнык кыйахаммыт Номча дойдутугар төннөн баран сэрииһит дьонноох эргиллэн кэлэн Томскай буоласка киирэр нуучча бөһүөлэктэрин халаабыт. Кини кэнниттэн уола Ишей Мерген бу дьыаланы салгыы тэрийэн ыыппыт.

Бу кэмҥэ кыргызтар уонна нууччалар икки ардыларыгар элбэх өйдөһүспэт быһыы-майгы буолара. Холобур, 1606 с. Томскай куоракка улахан дьаҥ турбута. Сыстыганнаах ыарыыга киһи бөҕө өлөн барбытыгар, олохтоох былаастар «кыргыз ойууннара араас хомуһун көм өтүнэн ыарыыны ыыталлар быһыылаах» диэн чугас олохтоох кыргызтары, татаардары дьарыйталаабыттара.

Ити кэмтэн ыла сүүсчэкэ сылы быһа салҕанан барбыт нуучча-кыргыз уһун унньуктаах сэриитэ төлө тардыллыбыта.

Кыргызтары кытта хапсыһыы уһаан-тэнийэн барбытыгар, 1616 сыллаахха Нуучча ыраахтааҕыта монголлары салайан олорор Алтын Хааны кытта дуогабар түһэрсибитэ. Монголияны барытын дьаһайан олорор Алтын Хаан Арассыыйаны кытта сүбэлэрин холбоон, аҕыйах ахсааннаах кыргызтары хам баттаан уоскуппуттара. Бу кэмҥэ соҕуруу Нуучча сириттэн көһөн кэлбит нуучча бааһынайдара Минусинскай хотоолго талбыт сирдэригэр олохсуйан, тэнийэн барбыттара.

1666 с. монголлар джунгардарга кыайтарбыттара (дьиҥинэн, монголлар да, джунгардар да биир тыллаах, култууралаах уонна итэҕэллээх омуктар. Джунгардары сороҕор ойраттар дииллэр). Ити кэмҥэ күүстээх джунгар сэриитин кытта союһу түһэрсибит кыргыз баһылыга Иренак (Номча сиэнэ, Ишей Мерген уола) күөрэйэн кэлбитэ. Мантан ыла буолбут нуучча казактарын кытта кыргызтар улахан кыргыһыыларын бука барыларын кэриэтэ Иренак салайбыта. Ыксаллаах балаһыанньа үөскээтэҕинэ, киниэхэ джунгардар көмөлөһөллөрө. Нуучча казактара олохтоох нэһилиэнньэни түүрэйдииллэригэр, нуучча бааһынайдара сөбүлүү көрбүт сирдэригэр көһөн кэлэн олохсуйалларыгар хоруйдаан, Иренак этэрээттэрэ Красноярскай, Кузнецкай уонна Кемерово остуруоктарыгар тохтоло суох сабыта түһүтэлииллэрэ.

1671 с. джунгардар Сенга диэн салайааччылара өлбүтүн кэннэ, Галдан хан диэн саҥа баһылык ыҥырыытынан, Иренак джунгардар бэйэлэрин икки ардыларынааҕы сэриилэргэ кыттыбы-та. Онон туһанан, билиҥҥи Хакасия өҥ-дуол сиригэр нуучча бааһынайдара эмиэ киирэн бэркэ тэнийэн, олох-суйан барбыттара. Оттон нуучча былаастара олохтоох нэһилиэнньэттэн дьаһаах хомуйаллара.

Джунгардар сэриилэрэ бүппүтүн кэннэ, 1673, 1678 сылларга Иренак бэйэтин уолаттарын, күтүөттэрин кытта кыргыз сэриитин баһылаан Томскайга, Красноярскайга улахан алдьатыылаах походтары тэрийбитэ. Кыргызтар аҕыйахтыы ахсааннаах (Иренак сэриитэ муҥутаан 3 тыһ. тиийэ сылдьыбыта) сэриилэрэ нууччалар үчүгэйдик бөҕөргөтүммүт остуруоктарын кыайан сэриилээн ылар кыахтара суох этэ эрээри, ыкса баар бөһүөлэктэри уоттаан-халаан, биирдиилээн олорор ыаллары урусхаллаан олус улахан ороскуоту таһаараллара, дьону-сэргэни аймыыллара.

1682 сыллаахха Москубаттан кыргызтары бэриннэрэр анал сорудахтаах Иван Суворов диэн бойобуода тиийэн кэлбитэ. Суворов уонна Иренак сэриилэрэ хас да күнү быһа тохтообокко кыргыһыыларын түмүгэр, ким да кыайбатаҕа. Суворов сэриитэ Томскайга төннүбүтэ.

1683 с. «бу дьон кыайтарыа суохтар» диэн Нуучча ыраахтааҕыта кыргызтары кытта эйэлээх дуогабары түһэрсэргэ быһаарыммыта. Тохтообокко сабыта түһэр эйэлээх нэһилиэнньэни сүгүн олордубат өстөөх баара олоҕу-дьаһаҕы улаханнык мэһэйдиирэ. Иренак нуучча ыраахтааҕытыгар посуоллары ыыталаабыта Хакасияттан Москубаҕа диэри ыраах айаҥҥа барбыт Иренак дьоно балтараа сыл буолан баран эргиллэн кэлбиттэрэ. Нуучча ыраахтааҕыта «нуучча уонна кыргыз омуктарын эйэлээх дуогабарыгар» илии баттаабыт этэ. Ити 1684 с. этэ.

Бу курдук, аҕыйах ахсааннаах кыргыз омуга Иренак боотур көмөтүнэн Улуу Нуучча судаарыстыбатын кытта тэҥ бырааптаах эйэлээх дуогабары түһэрсибитэ. Саҥа күүһүрэн-уоҕуран эрэр Нуучча судаарыстыбата ыкса ыалларын барыларын холкутук кыайар-хотор, саҥа сирдэри баһылыыр кэмигэр, ити олус улахан ситиһии этэ. Дуогабары түһэрсэн баран, 1685 с. Иренак Телесскэй күөл таһыгар буолбут джунгардар монголлары кытта кыргыһыыларыгар өлбүтэ.

Дуогабар да кэнниттэн кыргызтар утарсаллара тохтооботоҕо. Ордук улахан кыырыктаах кыргыһыылар 1701 с. буолуталаабыттара. Ол эрээри, 1703 с. джунгардар кыргызтар улахан аҥаардарын Хакасия сириттэн көһөрөн илдьэ барбыттара. Ол тоҕотун билигин ким да быһаарар кыаҕа суох. Кыргызтар бэйэлэрэ «Нуучча судаарыстыбатын састаабыгар олорор кыахпыт суох» диэн онно сөбүлэспиттэрэ дуу, джунгардар күүс өттүнэн күһэйэн көһөрбүттэрэ дуу - биллибэт. Кыргызтар саамай сэрииһит, хорсун-хоодуот аҕа уустара төрөөбүт дойдуларын хаалларан көһөн барбыттарын кэннэ, босхоломмут Минусинскай хотоолго - кыргызтар хас эмэ сүүһүнэн, тыһыынчанан олорбут төрүт сирдэригэр — нуучча дьоно маассабайдык олохсуйан барбыттара.

Көһөн барбыт кыргызтар сорохторо билиҥҥи Кыргызстан нэһилиэнньэтэ буолан олороллор, сорохторо калмыктары кытта булкуспуттар, сорохторо Кытай сиригэр-уотугар киирэн баран суураллан сүтэн хаалбыттар. Оттон Кыргыз судаарыстыбатын ордон хаалбыт тобохторо билигин хакаас диэн аатыран өбүгэлэрин дойдуларыгар олороллор.

Түмүктээн эттэххэ, Сибииргэ күүстээх Нуучча судаарыстыбатын утары кыргызтар курдук 100-чэкэ сылы быһа ханнык да омук кыайан сэриилэспэтэҕэ