Хаан аймахтар
Биир ийэттэн эбэтэр аҕаттан төрөөбүт оҕолор хаан аймахтар диэн ааттаналлар. Ол аата эттэрэ-сииннэрэ төрөппүттэриттэн бэриллэрин тэҥэ, өйдөрө-санаалара уонна буор куттара биир буолар.
Буор кут диэн киһи хас биирдии быччыҥнара хамсаныылары оҥороллоруттан үөскээн тахсан иһэр өй-санаа буоларынан эр киһиттэн оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр. Оҕо аҕата сыыдам хамсаныылардаах буоллаҕына, оҕото кинини утумнаатаҕына эмиэ сыыдамнык хамсанар кыахтаах буолар. Буор кукка киһи араас майгынын, сүрүн уратылара үөрүйэхтэргэ кубулуйбуттара эмиэ киирсэллэр.
Эллэй Боотур аймахтарын маннык билиһиннэрэр:
“Я тоже создан, живу по повелению Чынгыс-Хаана и Одун-Хаана, будучи связан с матерью-землей как бы тонкой волосяной бечевкой, а ко всей вселенной будучи прикреплен тонкою нитью. Был я кровью человека ханского звания, родовитого человека дитятей, порождением чтимого человека, знатного человека потомком”. (1,35).
Биир хаан аймахтар буор куттара биир буоларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэриттэн олохторугар ыал буолуу үгэстэрин үөскэтэн туһаналлар. Дьадаҥылар олохтообут сэбиэскэй былаастара дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын көҥүллээн, олоххо киллэрэн ыал буолуу үгэстэрин умуннара, хааллара сатаабыттара. Ол да буоллар дьон өйүгэр-санаатыгар үйэлэр усталарыгар иҥмит үгэс ыл да сотулла охсон, атынынан уларыйан хаалбатыттан үгүстэр, аймахтара сайдыахтарын баҕара санааччылар билигин даҕаны, сүрүн өттүлэрин тутуһа сылдьаллар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон төрүттэрин, уустарын билиммэт буолуулара үөскээһинигэр дьадаҥы төрүттээх суруйааччылар улахан куһаҕан оруоллаахтар:
- Ытык ыал ыччата буолуо диэбитим, аата суох аҕалаах, төрдө-ууһа суох киһи эбиккин дуу? – Кыл сэлээппэ кыһытардыы саҥарда. Онно эдэр киһи кыһаммата:
- Төрүккэ-ууска төрүт да наадыйбаппын, - диэтэ. (2,10). Бу этии дьадаҥыларга, хамначчыттарга, бэйэлэрин өйдөрө-санаалара тиийбэтиттэн ким эрэ эппитин толоро сылдьар дьоҥҥо төрүт-уус диэн кырдьык туһата суоҕун биллэрэр.
Баайдар эрэ төрүккэ-ууска наадыйаллар диэн санаа олус улахан халыйыы буоларын сэбиэскэй былаас эстиитэ дакаастыыр. Дьадаҥы буор куттаах дьон үлэни табан, сатабыллаахтык үлэлээбэттэрин тэҥэ, кыайан табатык салайбаттарыттан төһө эмэ элбэх көмө баарын үрдүнэн ас-таҥас тиийбэтэ үөскээн, бу былаас ырыынагы тутуһар былааһынан уларыйбыта.
Ол барыта дьадаҥы төрүттээх дьон босхо кэлэр көмөҕө үөрэнэн хааланнар бэйэлэрэ оҥорор, тутар, быһаарыыны ылынар кыахтара кыччыырыттан тутулуктаах. Барыта бэлэмҥэ үөрэнии оҕону атаах оҕоҕо кубулутарын сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ быһааран “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар.
Аҕа ууһа аймахтар сайдан иһэллэриттэн күүһүрэр, кыаҕырар. Ол иһин аҕа ууһун баһылыга эдэрдэр ыал буолууларын тэрийиигэ ылар оруола лаппа улааттаҕына табыллар. Сэбиэскэй былаас кыра омуктары, ол иһигэр сахалары эһэн, симэлитэн нууччаларга кубулута сатаабыта билигин да салҕанан баран иһэриттэн оҕолору детсадтарга, оскуолаларга сахалыы үөрэтэри аҕыйатан иһэллэр.
Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыытыгар ханнык хайысханы тутуһара кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии хайдаҕыттан улахан тутулуктаах. Оҕо иитиитэ икки өрүттээҕэ икки хайысханы үөскэтэн аймахтар, омук сайдыытыгар оҥорор уратылара маннык арахсаллар:
1. Атаах оҕо. Атаах буола иитиллэн хаалбыт оҕо, төрөппүттэрин бэлэмнэригэр олоро үөрэнэн бэйэмсэҕэ улахан буолан хааларыттан аймахтар, омук сайдыыларыгар тугунан да көмөлөспөт, баар бэлэми эрэ туһанааччы буола улаатарын тэҥэ, тулуура, туттунар күүһэ суоҕуттан сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэрэ элбиир.
2. Көйгө оҕо. Үлэлии үөрэнии эрэйдээх. Бу эрэйдэри тулуйдахха, кыайдахха эрэ үлэлииргэ үөрэнии кыаллар. Көйгө оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии-хамсыы үөрэммититтэн, тулуура, өһөс санаата улаханыттан улааттаҕына элбэхтик, барыстаахтык үлэлээн уонна сыыһа-халты туттубакка ыал олоҕун эрэйдэрин тулуйан аймахтары, омугу сайыннарар, элбэтэр кыахтанар.
Оҕо диэн кэлэр көлүөнэ киһитэ. Бу киһини бэлэмҥэ үөрэтэн, атаахтатан кэбистэххэ аймахтар сайдыыларыгар туох да туһаны оҥорбот, бэйэтин иннин эрэ көрүнэ сатыыр буола улаатан хаалыан сөп. Билигин ырыынак олоҕун кэмигэр оҕону кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ оҥорон үлэҕэ үөрэтэн тулуурун, туттунар күүһүн улаатыннаран биэрии эрэйиллэр буолла.
“Төрүт уус ыал” уонна “Удьуордаан туран уустар” диэн аймахтары эттэхтэринэ, хас эмэ көлүөнэлэр усталарыгар бары уустарын, оҕолоро эмиэ уус буолан төрүөхтэрин сөбүн билинэллэр. Ол иһин ыаллар уустары кытта холбоһон саҥа ыалы тэрийэллэрин сөбүлүүллэр. Ыалы маннык тэрийии аймахтар үлэлии үөрүйэх, сайдыылаах буор куттарын тарҕатарыттан салгыы сайдыыны ситиһэллэрин үөскэтэр.
Хаан аймахтар диэн хас да көлүөнэлэр усталарыгар биир эттээх-сииннээх, биир буор куттаах дьон ааттаналлар. Тоҕус көлүөнэлэр кэннилэриттэн аймахтаһыы ыраатан ыал буолуу көҥүллэнэр кэмэ тиийэн кэлэр. Хос хос эһэ кэнниттэн хаан аймахтаһыы өссө ыраатар, икки өттүттэн ааҕыы кэнниттэн тоҕус көлүөнэ ааһара ситиһиллэр.
Нууччалар икки өттүттэн ааҕан биир хос эһэлээх оҕолору ыал оҥорон холбуулларын сахалар ылымматтар, аймахтаһыыны чугаһатан кэбиһэр диэн ааҕаллар.
Удьуордааһын диэн эт-сиин, хаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ ааттанар. Төрөппүттэриттэн удьуордаан оҕо тас көрүҥүн, этин-сиинин ылынан төрүүр.
Утумнааһын диэн өй-санаа; буор кут, сүр уонна араас үөрүйэхтэр кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиилэрэ ааттанар.
Оҕо төрөппүттэрин эттэрин-сииннэрин удьуордаабыта улаатан истэҕинэ тас көрүҥүттэн көрөн быһаарыллар кыахтаах буоллаҕына, өй-санаа утумнааһын көмөтүнэн бэриллэрэ хойутаан, улаатан истэҕинэ тугунан таптаан оонньууруттан уонна хамсаныылары хайдах оҥороруттан биллиэн сөп.
Хаан аймахтар биллэр бэлиэлэринэн үлэни кыайарга аналлаах буор куттара буолар. Буор кут диэн киһи хас биирдии быччыҥнарыгар хайдах хамсаналларыттан үөскээн иһэр өй-санаа буолан киһи хамсаныылары оҥорорун салайар өйө-санаата буолар. Сайдыылаах буор куттаах киһи диэн араас хамсаныылары табан, имигэстик, сымсатык оҥорор кыахтаах киһи ааттанар.
Дьону үлэ сайыннарар. Ол иһин киһиэхэ хамсаныылары табан оҥорор буолуута сайдыыны ситиһэригэр бастакы оруолу ылар. Уус киһи хамсаныылары табатык оҥорор кыаҕа улаханын сахалар быһаараннар уустары кытта ыал буолары ордороллор.
“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно баай киһи өйүн-санаатын улаханнык уларытарын, оннооҕор аймахтарын умуннарарын тэҥэ, байыыны ситиһиини сайдыылаах буор куттаах киһи ситиһэрин биллэрэр. Баайдар дьадаҥы аймахтарын үлэһит, хамначчыт оҥостоллоро былыргыттан биллэр.
Эр киһи төрөтөр оҕотугар удьуордаан этин-сиинин бары уратыларын биэрэрин тэҥэ, утумнаан өйүн-санаатын үөрүйэх буолбут өттүлэрин барытын биэрэр. Ол иһин саха дьоно куһаҕан быһыыны оҥорон, куһаҕан үөрүйэхтэнэн хаалбакка кыһаналлар уонна майгыларын тупсара сылдьаллар. Биир эмэ да куһаҕан быһыыны оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕан үгэһи, үөрүйэҕи үөскэтэн кэбиһиэн сөбүттэн харыстаннахха эрэ табылларын сахалар билэн туһана сылдьаллар.
Хаан аймахтар биир буор куттаах буоланнар ханнык эрэ дьыалаҕа биир санааланыылара дөбөҥнүк үөскээн ситиһиллэр. Хаан аймахтартан ким эмэ санааргыыр буоллаҕына, ол санаарҕабыл дьайыыта барыларыгар тиийиэн сөп.
Хаан аймахтыылар ханнык эрэ биллибэт күүс өйдөрүгэр-санааларыгар дьайыытынан бэйэ-бэйэлэрин билсэллэрин Дмитрий Таас “Кыһыл көмүс хоруоп” диэн сэһэнигэр уустаан-ураннаан суруйбута. (3,86).
Хаан аймахтар икки аҥы арахсаллар:
1. Чугас аймахтар. Тоҕус көлүөнэ иһинэн аймахтар чугас аймахтар диэн ааттаналлар. Саха дьоно чугас; аҕаларынан уонна ийэлэринэн аймахтарын барыларын билсиһэ сылдьаллар. Чугас аймахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолаллара былыргы кэмнэртэн бобуллар.
2. Ыраах аймахтар. Тоҕус көлүөнэ таһынан аймахтар ыраах аймахтар буолаллар. Ыраах аймахтары кытта ыал буолан холбоһуу бобуллубат. Бу аймахтар өссө тэйдэхтэринэ, ырааттахтарына тастыҥ аймахтарга уларыйан хаалыахтарын сөп.
Олох салгыы баран истэҕинэ аймахтар ахсааннара эбиллэриттэн бэйэ-бэйэлэриттэн ыраатан, тэйсэн иһэллэрин хардары-таары ыал буоланнар чугаһатан биэриэхтэрин сөп.
Хаан диэн саха тыла Аан дойдуга киэҥник тарҕанан сылдьара сахалар олус былыргы үйэлэргэ киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыттарын биллэрэр. Биир хаан аймахтар салайар дойдулара ханство диэн ааттанар уонна элбэх дойдуларга тарҕана сылдьыбыта былыргы ааттарыгар иҥэн сылдьар.
Биир хаан аймахтар улуу уустары үөскэтэн сахалары салайа сылдьыбыт бэлиэлэринэн Хаҥалас улууһа баара уонна “Тойон ууһа” диэн ааттанара буолар. Нууччалар эмиэ сахалар дойдуну салайар ньымаларын, ханствоны туһана сылдьыбыттарын “царь” диэн ааттаах салайааччылар династиялара үөскээн үс үйэттэн ордук кэмҥэ салайан сайдыыны ситиһиннэрэ сылдьыбыттара биллэрэр.
Киһиэхэ эттэринэн-сииннэринэн уонна өйдөрүнэн-санааларынан саамай чугас дьонунан хаан аймахтара буолаллар. (4,68).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Г.В.Ксенофонтов. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.
2. Попов Л. Тоҕой Сэлэ (Тогой Сэлэ. Роман. 1-ая книга). Якутск: Кн. изд-во, 1976. – 256 с.
3. Таас Д. Сэһэннэр. Хос таһаарыы. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990. – 336 с.
4. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.