Федоров Василий Семенович-Сэмээр Баһылай

Федоров Василий Семенович - Сэмээр Баһылай - Кини бэйэтигэр талыммыт аатын курдук көнө, сымнаҕас, холку майгылаах, сэмэйдик олорон ааспыт киһи. 1929 сыллаахха, Мэҥэ-Хаҥалас اا Хаптаҕай(Тыа Хаптаҕайын) нэһилиэгэр төрөөбүт. ا Тыыллыма нэһилиэгин Ытык олохтооҕо. Тамма үрэх уутун иһэн улаатан, ситэн-хотон, үөрэхтэнэн, үлэлээн-хамнаан, олох олорон аат-суол ылбыт уолаттарыттан биир баттаамалаахтара. Оттон суруйааччы буолан тахсыбыт билиҥҥитэ соҕотох, бастакы.“Килбиэннээх үлэтин иһин” диэн наҕараадаламмыт мэтээллээх. Кини олоҕун туһунан суруллубут матырыйаал суоҕун тэҥэ, суруйбут айымньылара элбэх, киһини олус тардар, дьикти күүстээхтэр. Аан маҥнай учууталлаан иһэн, ол идэтин ууратан, куоракка киирэн "Кыым" хаһыакка биэнсийэҕэ барыар диэри уһуннук, олохтоохтук үлэлээбит, мэлдьи үчүгэй тылынан эрэ ахтыллар дьирээ суруксут, тыл ууһа - дьиҥнээх Кыладыкы уус диэн кини.

Баһылай Сүөдэрэп И.А.Божедоновтыын СГҮ-ну иккиэн бииргэ бүтэрбиттэр. Уйбаан Өлөхсөйөбүс кэнэҕэскитин да Баһылайга журналистика үлэтигэр улахан өҥөлөөҕө, үгүстүк көмөлөспүт. Саха государственнай үнүбүрсүтүөтүн бүтэрэн баран Үөһээ Дьааҥыга Боруулаах нэһилиэгэр учууталынан ананан үлэлии кэлэр.

Бастакы сылыгар учууталлар дьиэ кэргэнигэр дьукаахтаһан олорон, кыстаан тахсар. Биир сыл Табалаах нэһилиэгин оскуолатыгар көһөн үлэлии сылдьыбыт, ол эрээри үһүс сылыгар төттөрү Боруулаахха кэлэн үлэтин салҕаабыт. Оскуолаҕа үлэлиир кэмигэр элбэх талааннаах, биллиилээх, киһи тумус туттар дьонун кытта үлэлээбитин  киэн тутта ахтар, айымньылаахтык үлэлээбит учууталлар диэн үрдүктүк сыаналыыр.

Кини учууталлыыр идэтин суруйар улэтин кытта олус табыгастаахтык дьүөрэлээбит.

Сэмээр Баһылай учуутал учуутал курдук кинигэлэрэ тулалыыр эйгэҕэ сыһыара сатааһын иитэр, дьиҥ сахалыы төрүт үгэстэргэ үөрэтэр ис хоһоонноохтор:  "Кэһии", “Айылҕа абылаҥа”, "Ок-сии! Дикти дии?!", ”Саха сирин көтөрдөрө”,”Саха сирин кыыллара”, “Дойдум миэнэ Улуу Тоҕой”. Кинигэлэрин кэпсээннэрин, Х. К. Андерсен "Хаар хотун" остуоруйатын сахалыыга тылбааһа оҕо уһуйааныгар, үөрэнээччилэр төрөөбүт тыл хрестоматиятыгар игин ыкса тутталлар эбит.

1959-1962 сылларга Боруулаах оскуолатыгар дириэктэринэн үлэлээбит. Оскуола оттук маһын бэлэмнэтэрэ, матырыйаалынай туругун көрөрө-истэрэ, оҕуруот аһа үүннэриллэр теплисэлээхтэрэ, оҕолордуун хастыы эмит хонуктаах походка сылдьаллара. Кини Боруулаахха аналын булан, ыал буолан, бастакы оҕотун төрөппүт. Онон кинигэтигэр олоҕун ити кэмигэр махтал санаатын кыымнара эмиэ элбэхтэр, хоту дойду чымаан кэрэ айылҕата уустаан-ураннан уратытык ойууланар-хоһуйуллар. Биэс оҕолооҕо, кинигэҕэ ахтыллан ааһыталыыр, сиэттэрэ, хос сиэннэрэ иһирэх сыһыаннарынан эһэлэрин үйэтин уһатыһа олороллор.

Дьааҥы кэнниттэн дойдутугар Мэҥэ Хаҥалас Ломтука оскуолатыгар учууталлабыт. Онтон Дьокуускайга көһөн, “Кыым” хаһыат эрэдээксийэтигэр 20 сыл үлэлээбит. Кини Боруулаах орто оскуолата 100 сыллаах үбүлүөйүн тэрээһинигэр ыҥырыллан, күндү ыалдьыт быһыытынан кэлэ сылдьыбыта. Ол сырыытыгар оскуолаҕа, чуолаан, саха тылын кэбиниэтигэр анаан,  “Кыым” хаһыакка үлэлиир сылларыгар муспут суруйааччылар уруукапыстарын хомуурунньугун туттарбыта. Бу - күндү уонна үтүө сыаналаах бэлэх буолар. Мантан көстөр, Баһылай Сэмэнэбис төрүт сахатын тылын, литэрэтиирэтин тэнитэр баҕата. <Кини хайдах уонна тоҕо, бэйэтэ этэринэн, олох туһунан лоскуйдары суруйарынан дьарыктанан барбытын маннык быһаарар. "Кыым" эрэдээксийэтигэр үлэлиир дьон бука бары туох эрэ тустаах суруйар тиэмэлээхтэр эбит. Ким ат сүүрдүүтүн, ким успуорду, ким устуоруйаны, ким сэриини, ким тыа сирин олоҕун, эбэтэр бырамыысыланнаһы, бэлиитикэни ырытан идэтийэн суруйаллар. Баһылай Сэмэнэбис бастаан утаа литэрэтиирэ кириитикэтигэр киирсэн көрөр санаанан аҕыс-сэттэ ыстатыйаны бэчээттэппит. Онтон арай санаан көрбүтэ, дьон киниэхэ сыһыана улам уларыйан бараары гыммыт-"критическэй ыстатыйаны суруйар киһиэхэ өстүйүөх быһыылаахтара" диир. Мин курдук ньаалбаан сымнаҕас киһиэхэ ол барсыа суох быһыылааҕа. Холобура, Эрчимэн "Арай мин умайбат буолуум" диэн айымньытын туһунан "Умай-умай кутаалана" диэн ааттаах ыстатыйабын "Хотугу сулуска" таһаарбатылар. Ону Ньурба Чаппандатыгар мусуойдаах Николай Тарасович Степанов кырдьаҕаска ыытан кэбиспитим- онно баара ду? Биирдэ Николай Габышев Николай Заболоцкайы аҕалла:"Дьэ, биһиги айымньыбытын сирэр киһи бу олорор,"-диэтэ ("Күн да уһун" диэнин кириитикэлээбитим кэннэ этэ).

- Бээ, эн тугу туһанаары ити курдук суруйаҕын? - диэтэ. Кырдьык даҕаны, дии санаатым - тугу туһанаары?

Степан Федотов диэн киһи миэхэ кыыһырбытын төлөрүппэккэ барбыта. Ол бэрдэ суоҕа. Дьон үчүгэй дии санаан суруйбутун сирэр - талар эрэйдээх эбит этэ. Бултуурбун олус сөбүлүүр этим. Соччо тугу да өлөрөн уһаарбатарбын да, бултуурум. Куһаҕан үчүгэйдээх диирбэр тиийэбин - хараҕым мөлтөөн, тииҥим тириитин алдьата ытар буолбуппуттан ылата суруйар идэҕэ ордук охтубутум. Ааптарбыт кэпсээнэ итинник. Ону мин:"Дьирээ киһи буолаҥҥын самныбакка, дьарык булунан бачча суруйдаҕыҥ," - диэтэхпинэ: - Дьиҥэр мин оннук кытаанах санаалаах киһи буолбатахпын, кыраттан да сылтаан санаам түһээччи, - диир. Онуоха: - Оннугун да иннигэр, төһө да санааҥ түспүт курдугун да иһин эргийэн кэлэн саҕалаабыккын салгыы турар бэрдин майгылааххын, - диэтэхпинэ: - Миигин син - биир күүркэппэккэ суруйаар, - диэн үлэһэр. Сэмээр диэн оннук бэйэтэ ис-иһиттэн сэмэй, сахалыы айылгылаах киһи (Дьячковский Николай "Дойдум миэнэ Улуу Тоҕой" кинигэҕэ киирбит ахтыытынан).>

Маны таһынан, кэнэҕэски ыччакка элбэхтэ сүбэ-ама биэрэрэ. Холобур: “Дьон арыгыттан эстэр дьылҕалаах, норуот бэйэтэ өйдөөтөҕүнэ, ыччат куьаҕан дьаллыкка кириэс туруордагына эрэ кэнчээрилэнэр кыахтаахпыт”. Ити этиитэ билиҥҥи кэмҥэ тоҕоостоох ис хоһоонноох. Ааптар "Дойдум миэнэ Улуу Тоҕой" диэн кинигэтэ тахсарынан туһанан урукку өттүгэр алтыспыт, күүс-көмө буолбут дьонугар махталын эппит: үлэлээбит хаһыатын эрэдээксийэтин билиҥҥи тутаах үлэһиттэригэр И.И. Ксенофонтовка, Т.А. Марковаҕа, кинигэтин үгүс кэпсээннэрин былыгылыы кырылас буочарынан суруйан, харах-көс буолбут үтүө доҕоругар, биир дойдулааҕар Н.Г. Васильев - Торуойга, компьютерга таҥан биэрбит сүрэх-бэлэс дьоҥҥо - эмиэ "Кыымҥа" бииргэ үлэлээбит үөлээннээҕэр Р.П. Шестаковаҕа, уруу-хаан аймаҕар А.И. Федороваҕа.

Онон, этэргэ дылы, кинигэлэригэр аҥардастыы айыы санаа айхалланар, күн санаа күндүргэнэр.

Сэмээр Баһылай суруйбут кинигэлэригэр ол сыллардааҕы биир дойдулаахтарбыт уобарастара, олох-дьаһах, ытык сирдэр ахтыллаллар.

Хомойуох иһин, 2015 сыллаахха бу талааннаах, саха литэрэтиирэтигэр кылаатын укпут ытыктанар киһибит тыына быстыбыта.