Уустук үлэлэр нэмнэрэ

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн араас үлэлэри табатык уонна сатабыллаахтык үлэлиири баһылааннар киһи оҥорор быһыыларыгар, үлэлэригэр төрүттэриттэн, төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кутун сайдыыта улаханнык туһалыырын быһаарбыттар.

Оҕо улаатан иһэн үлэ уустук хамсаныыларын табатык оҥоро үөрэнэригэр сайдыылаах буор куттааҕа биллэн, быһаарыллан тахсар. Ханнык баҕарар үлэни үлэлии үөрэнэригэр уонна түргэнник баһылыырыгар төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр буор кута улаханнык туһалыыр. Үлэни хайдах оҥорору биирдэ көрөөт даҕаны үтүктэн табатык оҥоро үөрэнэр оҕо сайдыылаах буор куттааҕа быһаарыллар.

Сахалар үлэни оҥорууга сайдыылаах буор куттаахтарын, олус уустук алмааһы кырыылыыр үлэни ситиһиилээхтик баһылыыр кыахтаахтарын перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн аҕыйах сыл иһинэн дакаастаабыттара, оҥорор бриллианнара атын омуктартан тугунан да хаалсыбаттара түргэнник ситиһиллибитэ.  

Талааннаах буор куттах киһи эрэ кыайар быраас, хирург үлэтин сахалар кыайа-хото баһылаан сылдьаллар. Бу уустук үлэ киһи хамсаныылары нэмин билэн оҥорор кыаҕын таба быһаарар.

Ханнык баҕарар үлэ киһи күүһүн таба туһаннаҕына эрэ кыаллар, табыллар. Үлэ нэмэ диэн бу үлэҕэ сөптөөх күүһү таба туһаныы ааттанар. Хас биирдии үлэ уратыларыттан тутулуктанан нэмэ уларыйан иһэр. Элбэх күүһү эрэйэр үлэ нэмин куруук тутуһа сырыттахха эрэ үлэни оҥоруу табыллар кыахтанар.

Үлэ нэмин быһаарыыны боростуой үлэлэртэн саҕалыыр ордук табыллар. Икки биэдэрэнэн ууну баһан илдьии нэми тутустахха эрэ кыалларын ууну тохпокко эрэ тириэрдии быһаарар. Биэдэрэлээх уулары тохпокко эрэ төһө кыалларынан түргэнник ыраахха илдьэри киһи лаппа эрчилиннэҕинэ эрэ кыайар уустук үлэтэ буолар. Ол курдук, уулаах биэдэрэни тутарга күүһү туһаныыны таһынан ууну дьалкыппакка эрэ түргэнник хаамарга үөрэнии ирдэнэр.

Бэлэсипиэт тэбиитэ бэйэтэ уустук үлэ. Уруулу хамсатан ыйааһыны тэҥнээн тутан охтубаты тэҥэ, өссө педалын хардары-таары үктүөлээн түргэнник барыыны ситиһии эрэйиллэр. Бу уустук үлэни эдэрдэр бары баһылаабыттарын да иһин, сорох сааһырбыттар кыайан тэбэ үөрэммэтэхтэрэ биллэр.

Бэлэсипиэт тутааҕар икки биэдэрэ ууну иилэн баран тэбэн илдьэри баһылааһын элбэхтик дьарыктаныы кэнниттэн эрэ табыллар. Ыраах күөлтэн ууну баһан аҕалыыга бэлэсипиэти туһаныы үлэни чэпчэтэр уонна түргэтэтэр этэ.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулуга киһи оҥорор бары быһыыларыгар үөскээн тахсан иһэр. Үлэни оҥорууга туттуллар күүс уонна хамсаныы икки өрүтү үөскэтэллэриттэн балар икки ардыларыгар үһүс өрүт, нэми билии үөскүүр. Бу нэми арааран билэн таба туһаннахха эрэ үлэни оҥоруу табыллар.

Үлэни оҥорууга икки өрүт үөскээн тахсара хаһан баҕарар баар буола турар. Киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат.

Үлэни түргэнник оҥоро сатаатахха, элбэх күүһү туһаннахха, аны туга эрэ табыллыбата тахсан кэлэн моһуоктуур. Ол иһин үлэни оҥорууга тэҥнэһиини тутуһа сылдьыы нэми биллэххэ эрэ табыллар. Харандаас уһугун тоһутар киһи күүһэ элбэҕин да иһин, хамсаныылары табан оҥорботуттан кэмнээн туттубата, буор кута дьадаҥыта, сайдыыта суоҕа биллэн тахсар.

Нэми билэн туттунуу үөрэҕэ өссө сайдан аныгы кэмҥэ “Техника безопасности” эбэтэр сэрэхтээх буолуу үөрэҕэ диэн ааттанан бары уустук үлэлэргэ барыларыгар үлэһиттэр туһана сылдьаллар.

Бары уустук үлэлэри үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥорууга нэми билэн туһаныы хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Мас кэрдиитин нэмэ

Тыаҕа тутуу маһын кэрдии үлэтэ уустук уонна сыыһа тутуннахха киһини дэҥнэниигэ тириэрдиэн сөптөөх сэрэхтээх үлэ көрүҥэ буолар. Ол иһин уопуттаах, сэрэхтээх буолуу үөрэҕин тутуһар үлэһиттэр мас кэрдиитигэр үлэлииллэрэ табыллар.

Урукку кэмҥэ маһы сүгэнэн эрэ кэрдэллэрэ. Сүгэнэн мас кэрдиитигэр мас хайа диэки охтуон сөбүн быһаарыы улахан оруолу ылар. Манна тыал хантан үрэрин быһаардахха эрэ табыллар.  Мас иҥнэритин, хайа өттүгэр мутуга элбэҕин үөрэтэн баран тиити хайа диэки охтуон сөбүн быһааран баран кэрдиллэр.

Тиит охтор диэки өттүн олуктаан кэрдии сирэйдээһин диэн ааттанар уонна хайа диэки охторуу хайысхатын быһаарар тутаах суолталаах.

Сүгэнэн мас кэрдии нэмэ диэн күүскэ охсууну тэҥэ, хамсаныыны сатаан, табан оҥорон сүгэ суолугар сөп түбэһиннэрэн иһии буолар. Күүскэ уонна таба оҕустахха эрэ мас кэрдиитэ табыллар.

Кыайан мас кэрдибэт киһи сүгэтин олугун кэрдиистээн кэбиһэрэ маһы охторуу букатын да кыаллыбатыгар тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Сыыһа охсуулартан сүгэ олуга кэҥээн хаалыыта үлэни сатаабат киһи эрэйин элбэтэрин тэҥэ, мас хайа диэки охтуутун салайары суох оҥорон атын сиргэ суулларыан сөп.

Мас сирэй өттүн кэрдэн баран кэтэҕин арыычча үрдүк соҕуһунан кэрдиллэр. Кэтэх өттүн кэрдиигэ уҥа эбэтэр хаҥас өттүн урутаан кэрдэн хайа диэки охторугар салайан биэриэххэ сөп. Мас охторугар аналлаах уһун маһынан анньан биэрэн көмөлөһүөххэ сөп.

Маһы сирэйдээһини уонна кэтэҕин кэрдиини табатык, сөп түбэһиннэрэн оҥордоххо эрэ мас ыйыллыбыт сирин диэки охторо ситиһиллэр. Маһы алҕаска утары турар тииккэ түһэрэн кэбистэххэ тостон, эҥиннээн дэҥнэнии тахсыан сөбүн тэҥэ, атын тииккэ ыйанан хааллаҕына эбиискэ үлэни таһаарыан сөп.

Мас кэрдиитин нэмэ диэн сүгэнэн күүскэ охсууну тэҥэ, таба охсууну туһаныы буолар. Сүгэтин суолугар таба охсон иһэр киһи маһы хотоойулаахтык кэрдэрэ биллэр.

Уһаныы нэмэ

Саха дьоно бары уустар. Улуус диэн киэҥник биллэр тыл улуу уонна уус диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит. Ол аата уус киһи оҕолоро, аймахтара элбээннэр, тэнийэннэр улуу ууһу, улууһу үөскэтэллэр. Олус былыргы кэмнэртэн улуустар бааллара билигин даҕаны ааттарыттан биллэ сылдьаллар; Хаҥалас, Мэҥэ, Боотур Уус улуустара, Бахсы, Байаҕантай нэһилиэктэрэ бааллар.

“Удьуордаан туран уустар” диэн эттэхтэринэ, бу аймах дьон бары төрүттэриттэн ыла удьуордаан, утумнаан уһанар дьоҕурдаахтарын, уустарын бэлиэтээн этэллэр. Уус буолуу диэн уһанарга туһалыыр үөрүйэхтэри, буор куту иҥэринии, ол аата уһаныыны оҥорорго туттуллар уустук, нэмин билэр хамсаныылары табан оҥоруу ааттанар.

“Уус оҕото – уус буолар” диэн этии уус төрүтүн сайдыылаах буор кута оҕотугар бэриллэн иһэрин сахалар билэллэрин биллэрэр. Ол иһин саҥа ыалы тэрийиигэ сайдыылаах буор куттаах эр киһини талан ылыыны туһана сылдьаллар.

Сахаларга уус улахан ойууҥҥа тэҥнэнэр. Ол барыта өйдөрө-санаалара, тулуурдарын сайдыыта тэҥнэһэрин биллэрэр. Бу тэҥнэһии туттулла сылдьара уус уонна ойуун былыргы төрүттэрэ биир эбитин дакаастабыла буолар.

Ууска үөрэнии олус уһун кэми, кырата уонча сылы ыларын бэлиэтээн суруйаллар. Араас үлэҕэ үөрэнииттэн ууска үөрэнии уһун кэми ылара анаан-минээн бэлиэтэнэр. Ууска үөрэниигэ төрүттэртэн бэриллэн иһэр буор кут улаханнык туһалыырын “Уус оҕото – уус буолар” диэн этии биллэрэр.

Оҕо улаатан ону-маны оҥорор кэмэ кэллэҕинэ тугу булан оҥоро сатыырыттан уонна хамсаныылары хайдах оҥороруттан буор кута төһө сайдыылааҕа, кими утумнаабыта быһаарыллар кыахтанар.

Хамсаныылары оҥорууга сатаан туттунуу, күүһү кэмнээн туһаныы нэми билииттэн үөскүүр уонна уус үлэтигэр бастаан иһэр хаачыстыба буолар. Тимиринэн уһанан баран хатарыытын оҥоруу олус уустук, нэми кытаанахтык тутуһары эрэйэр үлэ буолар. Хайа эрэ өттүгэр кыратык да аһара туттуу үлэ табыллыбатыгар тириэрдиэн сөп.

Бары уустар нэми тутуһан оҥорбут үлэлэрэ табыллан, сатанан тахсалларыттан атыттар үтүктэр, батыһар үлэлэригэр кубулуйар.

От охсуутун нэмэ

Хотуурунан от охсуута улахан уустук уонна күүстээх үлэҕэ киирсэр. Үлэ улахан уустуга икки өрүт үөскээн тахсарыттан биллэр:

1. Хотууру талан ылыыга, сатаан таптайыыга уонна бэйэҕэ тэҥнээн угун оҥостууга от охсуутун табыллыыта саһан сылдьар.

2. Киһи этин-сиинин туруга, хамсаныылары табан, сатаан оҥорон оту охсуута иккис өрүтү үөскэтэр.

Бу икки өрүттэри тэҥнээн, нэмин билэн табан туһаннахха үчүгэй от охсооччу буолуохха сөп.

Сытыы хотууру оҥорууну тимир заводтара сатаан оҥорор буолбуттара ырааппыт. Былыргы кэмҥэ “Буускап” хотуура диэн аатырбыт хотууру оҥороллорун үтүктэн син маарынныыр хотуурдары оҥороллоро. Хотуур тимирэ аһара кытаанах буолбакка биир тэҥник тапталлара сытыы уонна уһуннук туттулларыгар тириэрдэр.

Таптайыы диэн хотуур биитин кырыылаах кыстыкка ууран баран өтүйэнэн охсуолаан чарааһатан биэрии ааттанар. Биир тэҥник тапталлыбыт хотуур биитэ тыҥырах көхсүнэн сыыйа тартахха долгуннурар уонна ханан да быстыбатах буоллаҕына табыллар.

Хотууру угар олордууну киһи күүһүттэн, кыаҕыттан көрөн быһаарыллар. Хотуур угар олордуута киһини умсары тардыбат буолара ордук. Хантаччы олордуллубут хотуур киэҥник ыларын охсооччу ыарырҕатыан сөп. Бэйэ күүһүгэр, кыаҕар тэҥнээн биэрэн умсары соҕус олортоххо хотуур чэпчэкитик хотор буолар. 

Хотуур угун чэпчэки, тэтиҥ маһынан оҥороллор. Угун уһунун бэйэҕэ тэҥнээн биэриини дуускатын сыҕарытан биэрэн ситиһиллэр.

От охсооччу сатабыллаах уус буоллаҕына хотуурун үчүгэйдик таптайарыттан, угун оҥосторуттан үлэтин ыарырҕаппакка сайыны быһа даҕаны таһаарыылаахтых үлэлиири ситиһиэн сөп.

От охсуутун нэмэ диэҥҥэ хотууру оҥостууну сатыыры тэҥэ, хамсаныылары кыахтаахтык, табан оҥоруу киирсэр. Эрчимнээхтик, кыахтаахтык хамсанан хотууру сири кырсынан ыытан оту охсууну оҥоруу уустук хамсаныыга киирсэр. Ону тэҥэ, төттөрү далайыыга хотуур кэтэҕинэн охсуллубут от өйөнө охтубутун хаһыйан биэрдэххэ  от хотуурга ыйанара аҕыйыырыттан оту охсуу чэпчиир.

Охсуллубут хадьымал ырааһа охсооччу хайдаҕын быһаарар. Сирин кырсынан ыраас гына охсор киһи үчүгэй охсооччу диэн ааттанар. Уһун сайыны быһа от охсооччулар биригээдэлэригэр кыайа-хото үлэлээһини ситиһии киһи төһө кыахтааҕын уонна сайдыылаах буор куттааҕын быһаарар.

Чахчы кыахтаах, быстан хаалбат иҥиирдээх киһи хотуурун үчүгэйдик оҥостор буоллаҕына үчүгэй охсооччу буолар кыахтанар. Ол аата от охсуута диэн күүһүн уонна сайдыылаах буор кутун хамсаныылары оҥорор кыаҕын табан, нэмин билэн туһанар киһи кыайар үлэтэ буолар.

От кэбиһиитин нэмэ

Оту кэбиһии сыралаах, уһуннук үлэлэнэр от үлэтин түмүктүүр үлэнэн ааҕыллар. Үрдүк, үчүгэй көстүүлээх, толору түстээх кэбиһиллибит оту киһи барыта сөбүлүү көрөр.

Охсуллубут от куурдаҕына мунньуллар, бугулланар. Үчүгэйдик сааһыланан оҥоруллубут бугул туран эрэ чиҥиир. Чиҥээбит бугул атырдьахха үчүгэйдик баһылларыттан оту кэбиһиини түргэтэтэр. Оту бугуллаан баран ый курдук туруоран чиҥэтэн баран кэбиһэллэрин аналлаах атырдьах ыйа баара биллэрэр.

Оту атырдьахха иилэн, иҥиннэрэн ылыы таба уонна имигэс хамсаныылары оҥордоххо эрэ табыллар. Тэпсэн чиҥэтэн, ханан эрэ эрийэ тутан биэрдэххэ элбэх от иилиллэн тахсыан сөп.

Элбэх оту атырдьахтаан ылан үөһээ көтөҕөн таһааран кэбиһиилээх от үрдүгэр таба ууруу үгүс күүһү эрэйэр үлэ буолар. От кэбиһиллэн бүтүөр диэри элбэх атырдьахтааһыны оҥоруу эрэйиллэр.

От кэбиһиитин нэмэ диэн күүһү туһанан элбэх оту атырдьахтаан ылан кэбиһиилээх окко таба, миэстэтигэр ууруу буолар. Оту атырдьахтаан ылан кэккэлэччи ууран уонна ортотугар атыны быраҕан баттатан иһииттэн кэбиһиилээх от үрдээн иһэрэ ситиһиллэр.

От кэбиһиитэ диэн тыа сирин үлэлэриттэн уустуктара, ыараханнара буолар. Тыа сиригэр сайыны быһа от кэбиһиитигэр үлэлээһин уустук, ыарахан үлэни баһылааһыны биллэрэр.

Тутуу үлэтин нэмэ

Араас элбэх мас тутууну оҥорууну сахалар олус былыргы кэмнэргэ баһылаабыттарын балаҕан дьиэ тутуута көрдөрөн биэрэр. Икки, үс киһи үлэлиир кыаҕар сөп түбэһэринэн, биирдиилээн ыаллар кыахтарын иһигэр киирсэн балаҕан тутуута киэҥник тарҕаммыт.

Ыарахан бэрэбинэни көтөҕүү, ыраахха илдьии тутуу үлэтин ыараханын, элбэх күүс көрдөнөрүн биллэрэр. Көтөҕүү, сүгүү, таскайдааһын үлэлэрэ тутууга элбэхтэр. Киһи ыараханы көтөҕөрүгэр нэми биллэҕинэ эрэ салгыы үлэлиирэ табыллар. Эмискэ аһара күүскэ хамсанан кэбиһии сис быччыҥа быстыытыгар, өрөһө хайдыытыгар тириэрдиэхтэрин сөп. Араас уустук  хамсаныылары эмискэ оҥорууттан кырата эттэрэ быстааччылар элбэхтэр.

Нэм диэн туоххэ эмэ сыһыаннаах кээмэйи, мээрэйи билии ааттанар. Ол иһин киһи төһө ыараханы холкутук, эрэйдэммэккэ көтөҕөрүн билэ сылдьара нэми билэрин, тутуһа сылдьарын үөскэтэр. 

Урукку кэмҥэ маһынан тутууну оҥорорго сүгэнэн табатык, сатабыллаахтык туһаныы тутуу үлэһититтэн ирдэнэрэ. Сүгэнэн сэрэхтээхтик туттууну, маһы таҥастааһыны, суорууну тутуу үлэһитэ лаппа баһылаатаҕына табыллар. Киһи төрүттэриттэн бэриллибит сайдыылаах буор куттааҕа уустук хамсаныылардаах тутуу үлэтин сатабыллаахтык оҥороругар кыаҕы биэрэрэ тутууга үлэлээтэҕинэ биллэн тахсар.

Хос эһэм Тиэхээн Каженкин ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ дэриэбинэҕэ бэдэрээккэ элбэх тутууну туппута. Таҥара дьиэтин тутуспута, оскуола дьиэтин босхо тутан биэрбитэ. Ол үтүөлэрин иһин ыраахтааҕы үс мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Оскуола кэнниттэн тутууга үлэлиирбэр сүгэнэн хайдах туттарбын кэтээн көрөөччүлэр бааллара. Хос эһэм аатын ааттатар кыахтааҕым быһаарыллан “Сиэн уол” диэн ааты иҥэрбиттэрэ.

Күүһү уонна хамсаныыны табан туһаныыны тутуу үлэтигэр элбэхтик бэлиэтиэххэ сөп. Бэрэбинэни суорарга аһара күүскэ охсуолааһын кэнниттэн кылааккайдыы, тэҥнии сатааһын үлэтэ уһаан биэрэрэ суорууну бытаардан кэбиһиэн сөп. 

Сайдыылаах буор куту харыстааһын, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин ситиһии оҥоруллар үлэ хаачыстыбатын үрдэтиигэ улаханнык туһалыырын тэҥэ, омук сайдыыны ситиһэрин үөскэтэр.

Массыынанан айаннааһын нэмэ

Киһи күүһүн уонна кыаҕын табан сыаналааһына нэми билиигэ тириэрдэр. Киһиэхэ күүһэ уонна кыаҕа аһара эбиллэн кэлэр кыахтара суоҕуттан ханнык баҕарар киһи күүһүн туһанар үлэни оҥорууга нэми тутустаҕына эрэ табыллар.

Олох сайдан иһиитэ дьон бары массыынанан сылдьалларыгар тириэртэ. Элбэх массыыналар суолга абаарыйата суох уонна бэйэ-бэйэлэригэр мэһэйдэспэккэ эрэ сылдьалларын туһугар аналлаах суол быраабылаларын оҥорон туһаҕа киллэрэн сылдьаллар.

Суол быраабылалара сиэри тутуһууттан оҥоруллубуттар уонна нэми эмиэ тутуһарга тириэрдэллэр. Быраабыланы тутуспакка аһара барыы сиэри таһынан барарын тэҥэ, нэми эмиэ тутуспат.

Онно-манна тиийэ сатыырга, айаннааһыҥҥа туһаны оҥорорунан массыына киэҥник тарҕанан сылдьар. Ыраах сирдэргэ айаны түргэтэтэрэ бастакы оруолу ыларыттан улахан кыахтаах, күүстээх массыыналар элбээн иһэллэр.

Массыынанан айаннааһын аһара түргэтээбэккэ эбэтэр наһаа бытааран хаалбакка нэми тутустаҕына эрэ табыллар. Аһара түргэнник айаннааһын суол абаарыйата элбииригэр тириэрдэр, онтон наһаа бытаарыы атыттарга мэһэйдиири таһааран эмиэ абаарыйаны үөскэтиэн сөп. Ол иһин суолунан айаннааһын нэмэ диэн бу суолга сөптөөх түргэни таба туһаныы буолар.

Саҥа күүстээх массыыналар элбээн иһиилэрэ уонна эдэрдэр аһара барар санаалара улаатыыта, айыыны оҥоро сатыыллара элбээһинэ айаннааһын нэмин тутуһууну хаалларан суолунан айаннааһыны уустугурдар буолла. Суол быраабылаларын тутуспат буолуу, аһара түргэнник айаннааһын саҥаны айыыны, дьон билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥоруу буолан тахсарын арааран билии эрэйиллэр. Ол иһин “айыы үчүгэй”, айыыны элбэхтик оҥоруҥ диэн этэр тыл үөрэхтээхтэрэ эдэрдэр араас абаарыйаҕа түбэһэллэрин элбэтэллэрин билиэхтэрэ этэ.

Үтүө санаалаах, эдэрдэри харыстыыр дьон тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрбэккэ бары быраабылалары тутуһан сылдьаллара киһи быһыытын тутуһууну үөскэтэн абаарыйалар аҕыйыылларыгар тириэрдэр.

Массыынанан айаннааһыҥҥа нэми тутуспат буолуу абаарыйалар элбииллэрин үөскэтэр. Ол иһин айаннааһыҥҥа нэми тутуһуу диэн сөптөөх түргэни тутуһан, ол-бу саахалга түбэспэккэ туһааннаах сиргэ кэмигэр тиийии буолар. (1,49).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Үлэ.