Утарыта туруу

Олох сайдан, уларыйан истэҕинэ утарыта туруулар үөскүүллэр.

Былыргы кэмнэргэ Аан дойду олоҕо элбэх охсуһуулардаах, өлөрсүүлэрдээх, улахан сэриилэрдээх этэ. Олоҥхоҕо кэпсэнэринэн кыайбыттар кыаттарбыттар күллэрин күдэн гынан көтүтэллэрэ. Саха Сиригэр хас биирдии улахан улуу уустар бэйэлэрэ бас билэр сэриилээх эбиттэрин Васильев Ф.Ф. суруйар. (1,59).

Уон сэттис үйэҕэ нууччалар кэлиилэригэр сахалар уһун-киэҥ быһаарыыта суох, олоххо уларыйбыт балаһыанньаны сатаан таба сыаналаабатахтара эбитэ буоллар уһуннук сэриилэһэ сатааннар бары кэриэтэ кыргыллан, эстэн бүппүт буолуо этилэр. Сахалар диэн омуктар баар буола сылдьыбыттара ааттара да суох буолуохтарын сөп этэ. Нууччалар Саха Сиригэр үктэнэ да иликтэринэ яколар диэн ааттаабыттара биллэр.

Нууччаларга, оччотооҕу кэмҥэ олох бары өрүттэригэр үрдүк сайдыыны ситиспит омуктарга күүстээх утарсыыны оҥоруу саха эр дьоно барылара кыргыллалларыгар, хоту диэки үтүрүллэллэригэр тириэрдиэн сөп этэ.

Олох бу уларыйар кэмигэр саха дьоно үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, табан арааран туһанар, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини билэллэриттэн, нууччалар кэлиилэрин сөпкө, таба сыаналааннар, кинилэри кытта кыттыһыы үчүгэй өрүттэрэ лаппа баһыйалларын уонна ханан эрэ аймахтыы омук буолалларын быһаараннар улаханнык утарыласпакка бэриммиттэрэ.

Сахалар нууччалар диэки буолбуттарын үчүгэйэ, туһата билигин кэлэн чахчы дакаастанан сахалар сайдан, киэҥ сирдэри баһылаан, ахсааммыт эбиллэн, үөрэҕи-билиини ылынан иһэллэр. Сахалыы таҥара үөрэҕин олоххо киллэрдэххэ сайдыы өссө үрдүкү таһымын ситиһэр кыаллар.

Эстибит сэбиэскэй былаас тобохторо; оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, нуучча тылын учууталлара итэҕэл үөрэҕин сыыһа хайысханан ыытан иһэллэр. Сымыйанан була сатаан “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны оҥорон итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар саха дьонун барыларын албынныыллар. (2,70).

Былыргыттан соҕотоҕо биллэр айыы диэн өйү-санааны быһаарар тыл икки; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллэрин холбуу иҥэринэн сылдьарын, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны бэйэтэ оҥорон кэбиһэрин суох оҥороору, кистээри оҥостоллор. Бу тыл икки өйдөбүлү холбуу иҥэринэн сылдьарын икки аҥы араараары, үчүгэйин эрэ хааллараары, онтон, куһаҕаны бэлиэтиирин туспа “аньыы” диэн саҥа тылы булан ааттаары оҥостоллор, сахалыы өй-санаа үөрэҕин билбэттэрин көрдөрөллөр.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы аһара баран тус-туспа тылларынан этиллэргэ тиийдэҕинэ, омуктар бэйэ-бэйэлэрин “аньыы”, “грех”, “харам” диэн үөхсэн ааттастахтарына, төрүт эйэлэспэккэ эрэ уһуннук сэриилэһиэхтэрин, бэйэ-бэйэлэрин кыдыйсыахтарын сөптөөх балаһыанньа үөскээн тахсар. Тус-туспа тыллары туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран ааттаатахха омукка хайдыһыы үөскээн тахсара улаатарыттан, икки аҥы арахсыы үөскүүр, итини тэҥэ бу быһыылар уларыйан, эргийэн биэрэр төрүттэрэ суох буолан хааларыттан, эйэлэһиини букатын суох оҥороруттан сэриилэр үөскээн тахсыахтарын сөп.

Биһиги көлүөнэлэр бэйэбит олохпутугар үчүгэй диэн этэ сылдьыбыппыт куһаҕаҥҥа, онтон куһаҕан диирбит үчүгэйгэ уларыйыытыгар түбэстибит. Сэбиэскэй былаас саҕана дьадаҥы буолуу “үчүгэй” диэн бары этэр, салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн киһиргэнэр эбит буоллахтарына, билигин ырыынак кэмигэр ол куһаҕан диэн буолла, онтон ол кэмҥэ баай диэн “куһаҕаҥҥа” киирсэрэ билигин уларыйан үчүгэй диэҥҥэ кубулуйда. Маннык үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн биэриилэрэ дьон олоҕор кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэллэрин былыргы сахалар билэн “Куһаҕан уонна үчүгэй сэргэстэһэн сылдьаллар”, “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн этиилэри биһиги үөрэхтэммит, учуонай ааттаммыт дьоммут хата билбэттэр уонна ол билбэттэринэн дьону албынныы сатыыллар.

Дьон өйдөспөт буолуулара үчүгэйи уонна куһаҕаны хайдах арааран туһаналларыттан, билэллэриттэн улахан тутулуктаах. Бу быһаарыылар сөп түбэспэтэхтэринэ эйэлэһии диэн суох буоларыгар тиийэр. Атын омук киһитин кытта сөбүлэспэтэхтэринэ “грех”, “аньыы”, “харам” диэн үөхсэн ааттаатахтарына өлүөхпүтүгэр диэри кыргыһыахпыт диэн өйдөбүл үөскээн тахсар. “Грех”, “аньыы”, “харам” диэн куһаҕаны туспа арааран ааттаатахха охсуһуу олус сытыырхайар, эйэлэһиитэ суох буолар кыахтанар. Абааһыларынан ааттаммыт дьону кыргыы, суох оҥоруу таҥаранан көҥүллэммит курдук буолуута, кыаттарбыт дьону кыдыйыыга, суох оҥорууга тириэрдибитин билигин неандерталецтар, хаар дьоннор, чучунаалар суох буолбуттара биллэрэр.

Олох сыанабыла уларыйар кэмигэр үчүгэйи уонна куһаҕаны табатык сыаналааһын сахалар эрэ үөрэхтэринэн табатык быһаарыллар. “Үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн биэрэр кэмнээхтэр” диэн этии билигин үчүгэй диирбит баҕар сотору куһаҕан буолан хаалыан сөп диэн дьону сэрэтэр, өй угар. Айыы диэн тыл бэйэтинэн, бииринэн сылдьара өй-санаа туруктаах буоларын уонна омук уһун үйэни ситиһэрин үөскэтэрин билэн бу тыл үөрэхтээхтэрин сыыһаларыгар киирэн биэрбэттэр.

Нууччалар уон сэттис үйэҕэ сэриилээн киириилэригэр олус күүскэ утарыласпыттара буоллар сахалар билиҥҥи ваххабиттар курдук буолуо, суох буолуо, кыргыллыа этилэр. Билигин ваххабиттар диэн итэҕэллээх дьон Чечняҕа суох буола эһиннилэр.

Нууччаларга олус күүскэ утарыласпыт коряктар, чукчалар билигин ахсааннара олус аҕыйаан олороллор. Сахалар хайалаах сиргэ, Верхоянскайга дуу, Өймөкөөҥҥө дуу биир эмэ ордон хаалыахтарын эбэтэр букатын эстэн, кыргыллан, олохторо огдолуйан, тоҥон, хоргуйан симэлийиэхтэрин сөп этэ.

Киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын тус-туспа тылларынан ааттааһыны улахан итэҕэллэр олус күүһүрэн биир киһи салайар диктатуратыгар киирэр кэмнэригэр оҥороллор. Салайааччылар бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананыылара улааттаҕына, үчүгэй эрэ санаалаах курдук сананыылара үөскээһинэ халыйыыны үөскэтэриттэн ити араарыыны туһаналлар.

Өйү-санааны икки аҥы араарыы, тус-туспа тылларынан этии омук диктатураны үөскэтэн эстэн, симэлийэн эрэрин биллэрэр. Өй-санаа улахан охсуутугар түбэһэн букатыннаахтык симэлийии суолугар киирэн эрэр бэлиэ буолар. Омук дьонун өйдөбүллэригэр бу олус куһаҕан быһыы “грех” диэн салайааччылар эттэхтэринэ бу дьон олус итэҕэйэн кэбиһэн бары өлүөхтэригэр диэри охсуһан эстиэхтэрин, симэлийиэхтэрин сөп.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһын итэҕэл өйтөн-санааттан арахсыытын, ханнык эрэ салайааччылар илиилэригэр киирбитин бэлиэтэ буолар. Ким баҕарар, тойон эҥин бу куһаҕан, “грех”, “аньыы”, “харам” диэн ыйыыны биэрэн кэбиһиэн сөп балаһыанньатын үөскэтэр. Бу олус куһаҕан. Омугу букатыннаах эстиигэ тириэрдиэн сөп.

Аллах барыны-бары билэр диэн санааттан дьону аллахха быһаччы бас бэринэргэ үөрэтии бу дьону улахан алдьархайга, сыыһаны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Аллах таҥаратын салайааччылара сыыһа, бэйэлэригэр туһалаах ыйыыны оҥорон кэбистэхтэринэ, мусульманнар бары турунан туран ол сыыһаны тутуһуохтарын, ону толоро сатыахтарын сөп. Бу быһаарыы джихад өйдөбүлүнэн толору быһаарыллар.

Киһи өйүн-санаатын икки аҥы араарбыт улахан таҥара үөрэхтэрэ; православнай уонна мусульманскай таҥаралар сотору кэминэн улаханнык иирсэллэрэ, эстэллэрэ буолуо. Бу айдаан, иирсээн, хамсааһын Россияттан саҕаланар чинчилээх. Сайдан, ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэр мусульманнар уонна ахсааннара аҕыйаан, үлэни-хамнаһы кыайбаттарыттан эстэн эрэр православнай таҥараны тутуһааччылар Россияҕа бааллара бу хамсааһын өйдөспөт буолуу өттүгэр сайдыытыгар тириэрдиэхтэрин сөп. Эйэлээхтик олоруу ахсааннара эбиллэн иһэр мусульманнар кыайыыларыгар тириэрдэрэ кыаттаран, аҕыйаан иһээччи православнайдар сэриини саҕалыылларын үөскэтиэн сөп.

Саҥа үйэҕэ Россияҕа саҥа таҥараны, бары биллэр таҥаралартан үрдүктүк турар, сахалар Үрүҥ Күн таҥараларын олоххо киллэрии эрэ эйэлээх буолууну үөскэтэн салгыы сайдар кыаҕы биэриэн сөп. Күн таҥара сир-дойду туллар тутааҕа, айылҕаны харыстыырга, эйэлээх буолууга бары дьону ыҥырар кыаҕа Россия биир сомоҕо буолуутун үөскэтэр кыахтааҕын туһаныллар. (3,87).

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһыны олоххо киллэрэ сатааһын диктатураны үөскэтии бэлиэтэ буолар. Сахалар уһун үйэлэргэ диктатураны үөскэппэккэ атын омуктары кытта эйэлээхтик бииргэ олороллорун билигин даҕаны элбэх таҥаралары билэллэрэ уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн сир-дойду төрүт тутулугун билинэр этиини тутуһаллара дакаастыыр.

Туһаныллыбыт литература

1. Васильев Ф.Ф. Военное дело якутов. – Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1995. – 224 с.

2. “Чолбон” сурунаал. 8 / 2006.

3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.