Умнубат буолуу
Аныгы, сайдыыны түргэнник ылынан иһэр олоххо үөрэҕэ суох буолуу диэн хааллаҕына эрэ табыллар. Дьон кыахтара баарынан үөрэнэ, саҥаны билэ сатыыллара олох хаамыытыттан хаалан хаалбаттарын, тэҥҥэ барсан иһэллэрин үөскэтэр.
Үөрэҕи, билиини ылыныы, саҥаттан саҥаны билэн туһаҕа таһааран иһии киһиттэн умнугана суох буолууну ирдиир. Тугу билбитин-көрбүтүн, истибитин умнубат киһи үөрэҕи-билиини баһылыыр кыаҕа улахан. Ол иһин билигин, үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр умнугана суох буолуу ордук диэн этэллэр, онно үөрэтэллэр.
Умнугана суох киһи куруук хайҕанар, үөрэҕи-билиини ылынарга умнугана суох буолуу олус туһалааҕын иһин, ити өрө тутуу анаан-минээн оҥоруллар уонна аһара баран “Мин тугу да умнубаппын” диэн этиниигэ, барыны-бары умнубат буола сатааһыҥҥа тириэрдэрэ биир өттүнэн өйгө-санааҕа куһаҕан охсуулааҕын арааран билбэккэ сылдьарбытыттан өй-санаа халыйыытын үөскэтэн кэбиһэбит.
Умнубат буолуу диэн куруук биири, ону, үөрэҕи-билиини, ол быһыыны санаан кэлэ сылдьыы, өйгө-санааҕа хос-хос хатылааһын, чиҥэтэн биэрэн иһии ааттанар. Онтон куруук хатыланар быһыы киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан уурулларыттан, иҥэн, ийэ куту үөскэтэриттэн чахчы умнуллубат дьылҕаланарын тэҥэ, киһини бэйэтин салайыыга кыттыһара улахан уустуктары үөскэтиэн сөп.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии өй-санаа сайдыытын, икки өттүттэн тутулугун уонна киһи өйүн-санаатын уларыйыытын табатык быһааран чуолкайдыыр:
1. Үчүгэйи, туһалааҕы умнубат буолуу чахчы үчүгэй, туһаны аҕалар, өйү-санааны тупсарар, сайыннарар.
2. Куһаҕаны, туһата суоҕу, буортулааҕы умнан, хаалларан кэбиһии киһилии быһыы саамай тутаах көрдөбүлэ буолар уонна өйү-санааны ыраастааһын диэн ааттанан сахалыы таҥара үөрэҕэр киирсэр.
Куһаҕан быһыылары умнубат буолуу, хос-хос санаан кэлэ-кэлэ өйгө-санааҕа хатылааһын киһиэхэ соннук, бу куһаҕан быһыы курдук үгэһи үөскэтэн кэбистэҕинэ куһаҕан майгылаах киһи буолан хаалыахха, сыыһа-халты туттуохха, куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэххэ сөп. Сотору-сотору кыыһыран, кыйаханан иһэр киһи кыыһырымтаҕай буолан хаалара ханнык да саарбаҕа суоҕун бары билэбит эрээри, “Куһаҕаны умнуохха” диэн үөрэҕи хаалларыыттан туһаммакка сылдьабыт.
Олохпут төһө да тупсан истэр араас куһаҕаннар, куһаҕан быһыылар билигин да элбэхтэринэн уонна хас киһини барыларын таарыйалларынан, куһаҕаны барытын өйдүү, олору ахта саныы сылдьыы үчүгэйгэ тириэрдибэт. Өй-санаа мунньуллар, үгэскэ кубулуйар уратылааҕынан куруук куһаҕан быһыыны саныы, ахта сырыттахха, аны киһи бэйэтэ ол быһыыны оҥорон кэбиһэр кутталлааҕын таба өйдөөн сэрэнии, харыстаныы эрэйиллэр.
Киһи тугу да умнубат буолара ордук диэн көнөтүк саныырбыт сыыһата итиннэ, өй-санаа уратытыгар саһан сылдьар. Киһи өйө-санаата сайдарынан, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарынан куһаҕан быһыылары өйүттэн-санаатыттан ыраастаан, умнан иһэрэ киһилии быһыы сайдан, элбээн иһэригэр тириэрдэр соҕотох суол буолар.
Оҕо кыра, бэйэтин өйө-санаата ситэ сайда илигинэ, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри субу оҥорор быһыыларын үксүлэрин умнан кэбиһэр, өйдөөбөккө хаалар. Аныгы үөрэҕи эрэ өрө туппут дьон оҕону бу кэмҥэ диэри үөрэтэр наадата суох, оонньото эрэ сылдьыахха сөп диэн сыыһа саныыллар. Сахалар үөрэхтэрин туһамматтан оҕо субу кэмҥэ бэрээдэккэ, киһи быһыылаах буолууга иитиллэр, үйэтин тухары салайар ийэ кута үөскүүр, үгэстэргэ үөрэнэр кэмэ буоларын аахайбакка хаалларан кэбиһэртэн бэрээдэги кэһэр эдэрдэр элбээн иһэллэр.
Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэтии кини ийэ кутун үөскэтэрин, үчүгэй быһыылаах киһи буоларыгар олук уурарын билиэхпит этэ. Оҕо төһө кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэнэрэ олоҕор киһилии быһыылары оҥорорун элбэтэр, өйүн-санаатын таба, киһилии суолунан сайыннарарыгар көмөлөһөр кыахтаах. Быдан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо арааран биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этиитэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо билэрэ, олору оҥорбото ордугун быһаарар.
Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын киһи барыларын билэрэ уонна олору умнара, санаабата өйүн-санаатын ыраастаан, үчүгэй, туһалаах санааларынан толорор кыаҕын үөскэтэр, улаатыннарар.
Хамсатын ытыра сылдьарын умнан кэбиһэн баран, онтун көрдүү сылдьар оҕонньору үгүстэр билэллэр. Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата уларыйан иһэрин, умнугана элбээн иһэрин бэйэтэ арааран өйдүүр кыахтанар. Өйө-санаата, салгын кута иҥэринэр дьоҕура аҕыйаан иһэрин бэлиэтинэн субу соторутааҕы оҥорбут быһыыларын умнан иһэрэ эбиллэрэ буолар.
Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар кубулуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр киһи сааһырдаҕына, кырыйдаҕына да умнуллубаттар. Өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыытын сааһырбыт, олоххо элбэх уопуттаммыт киһи эрэ арааран билэр. Кырдьаҕастар эдэр, оҕо эрдэҕинээҕилэрин хаһан баҕарар өйдүү сылдьаллара хаһан да хаалан хаалбат.
Ол аата ханнык баҕарар быһыылары уһуннук умнубат туһугар, олору, үгэс оҥостон ийэ кукка эбэтэр эти-сиини таарыттаран буор кукка кубулуттаҕына, хаһан да умнуллубат өйдөбүллэри үөскэтэллэрин оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахха сөп.
Киһи үчүгэйи умнара ордук түргэн. Ордук үчүгэйи оҥотторбуту умна охсон кэбиһии дьоҥҥо элбэх. Эрдэ кэргэннэммит билэр киһитигэр дьиэтин тутуутугар элбэхтик үлэлээбитин, үтүө быһыыны оҥорон иэс баайбытын санаан бэйэтин дьиэтин тутуутугар көмөлөһөрүгэр ыҥырбытыгар киһитэ, урукку үтүөнү оҥотторбутун олох умнан: “Солом суох”,- диэн кэлбэтэҕэ улахан хомотону үөскэппитэ.
Кыра да куһаҕаны умнубат дьон элбээтилэр. Ордук бэйэлэрэ оҥорбут куһаҕан быһыыларын умна охсон кэбиһэн баран атын дьон оҥорбут куһаҕан быһыыларын букатын умнубаттар, умна да сатаабаттар, сотору-сотору өйдөөн кэлэ тураллар. Үчүгэй быһыылары оҥорор туһугар үчүгэй санаалар элбииллэригэр куһаҕаны санаан иһии сөп түбэспэт. Ол иһин куһаҕаны ханнык да буолбутун иһин умна, хааллара сатааһын өйгө-санааҕа туһата улаханын тэҥэ, үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр.
Эти-сиини таарыйбыт, ыарытыннарбыт куһаҕан быһыы хаһан да умнуллубат, эккэ-сииҥҥэ үөскүүр буор кут ыарыыны хаһан да умнубат. Хаһан эрэ киһи тугун эмэтин дэҥнээбитэ биирдэ эмэ санаан кэллэҕинэ, онон ыалдьарга дылы буолара кытта хаалан хаалбат. Киһи санаатын күүһүнэн туһанан умна, санаабат буола сатыыр дьыалалара эмиэ бааллар.
Умнубат буолуу эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, үчүгэй быһыылары умнубат буолуу, онтон куһаҕаннары кыах баарынан умна, хааллара сатааһын киһи буолуу, олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу сүрүн төрүтэ буолар.
Түргэнник умнуллан хаалар өйдөбүллэр киһи салгын кутун үөскэтэллэр, онтон ийэ кут уонна буор кут өйө-санаата оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн олохсуйаллар, иҥэллэр уонна хаһан да умнуллубат өйдөбүллэр буолаллар. (1,77).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: "Ситис", 2023. – 102 с.