Удьуордааһын
Киһи айылҕаттан тутулугун этэ-сиинэ быһаарар. Эт-сиин уу истэҕинэ, аһаатаҕына, ол аата эньиэргийэ эбиннэҕинэ эрэ тыыннаах сылдьара кыаллар. Салгын, уу уонна аһылык киһи айылҕаттан быһаччы тутулугун быһаараллар.
Эт-сиин киһи тутаах чааһа. Айылҕаҕа аан бастаан киһи этэ-сиинэ үөскээн сайдыбыт. Эккэ-сииҥҥэ үөскүүр буор кут сайдан иһиититтэн киһи өйө-санаата эбиллибит, хамсаныылары оҥороро тупсубут. Киһи уонна сүөһү диэн тыллар үөскээһиннэрэ киһи кыыллартан, сүөһүлэртэн өйө-санаата салгыы сайдан, тупсан, арахсан бу, киһи буолуу диэн таһымы ситиспитин биллэрэ сылдьаллар.
Эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ылынан киһиэхэ өйө-санаата үөскүүр уонна салгыы сайдар. Ол аата эт-сиин өйү-санааны үөскэтэр. Бу быһаарыы арҕааҥҥы дойдулар “Сири-дойдуну таҥара айбыта” диэн этиилэрэ улахан албынын арыйан дьоҥҥо тириэрдэр.
Киһи тас көрүҥүн этэ-сиинэ үөскэтэр. Оҕо төрөппүтүгэр маарынныыр көрүҥнээх буолуута удьуордаабытын, ол аата этин-сиинин төрөппүттэриттэн ылыммытын бэлиэтиир көстүү буолар. Эт-сиин удьуордааһын көмөтүнэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр.
“Удьуор уустар” диэн этии хас да көлүөнэ дьон уустарын, ол иһин буор куттара сайдыылааҕын, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрин биллэрэр. Дьон уустары кытта ыал буолан холбоһон сайдыылаах буор куту салгыы ылынан иһэллэриттэн сахалар бары уус төрүттээх буолууну ситиспиттэр.
Эт-сиин күүстээх. Бу эт-сиин күүһүн өй-санаа үөскэтэрэ улахан уустугу киллэрэр. Тас көрүҥнэрэ күүстээх курдук көрүҥнээх буолан баран, мөлтөх дьон баар буолаллар. Ол барыта эт-сиин төһө да баарын иһин хамсаныылары оҥорор кыахтаах буор кута сайдыыта суоҕунан быһаарыллар.
Буор кут диэн киһи хас биирдии быччыҥнарыгар хамсаныылары оҥороруттан үөскээн иһэр өйө-санаата ааттанар. Бу өй-санаа, буор кут үөрүйэххэ кубулуйбутун бэлиэтинэн киһи санаатынан, бу быччыҥын хамсатар кыахтанара буолар.
Суруйааччы Сиэн Чолбодук киһи сайдыыны ситиһэрин маннык быһаарар:
- Былыр да, быйыл да сүрэхтээх, үлэһит киһи байар куолута, Бырыылар удьуор сүрэҕэ суохтар. Ол Уоһук даҕаны син биир Бырыы удьуора-хаана, сиэн Бырыы буоллаҕа дии. Үөрэх дуомнааҕынан өттөйдөҕүнэ, син туох эмэ тахсаа ини. (1,28).
Араас эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьар ыарыылар кэлэр көлүөнэлэргэ эмиэ бэриллэн хаалыахтарын сөп. “Бодоҥноохтон бодоҥ төрүүр” диэн өс хоһооно ону биллэрэр. Эргэ тахсарыгар эдэр кыыс оҕо араас төрүттэриттэн ыарыылаах, сүрэҕэ суох эр дьону билэр, араарар кыаҕа аҕыйах. Ол иһин кыыс оҕо ыал буоларыгар төрөппүттэрэ төрүччү үөрэҕин туһанан көмөлөһөллөрө хайаан да эрэйиллэр.
Бу быһаарыы сүрэҕэ суох киһиттэн сүрэҕэ суох оҕо төрүүрүн биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Удьуордааһын хас да көлүөнэ дьоҥҥо барыларыгар бэриллэн иһэриттэн сайдыыны ситиһэн иһэр аймахтар эрдэттэн сэрэниэ, харыстаныа, кыыс оҕолору көрүө-истиэ, кыра эрдэхтэриттэн бэрээдэккэ үөрэтиэ, сааһын ситтэр эрэ сөптөөх күтүөтү булан эргэ биэрэргэ кыһаныа этилэр.
Ыал буолуу үгэстэрэ араас ыарыылаахтары, мөлтөхтөрү эрдэттэн оҕо төрөтүүтүттэн туоратан кэлэр көлүөнэлэр сайдыылаах буор куттанан сайдан, тупсан иһэллэрин ситиһиини үөскэтэллэр.
Олох салҕанан истэҕинэ дьон хас көлүөнэ аайы солбуллан иһэллэриттэн удьуор эмиэ уларыйан иһэр. Ол иһин кинилэр ыал буолан бэйэлэрин солбуйар аналлаах оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин кэмин аһарбакка үөскэтэн истэхтэринэ эрэ аймахтар эбиллэн, омук сайдан иһэрэ ситиһиллэр.
Удьуордааһын диэн төрөппүт этин-сиинин уратылара оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы бэриллэн иһэрэ ааттанар. Ыал буолуу үгэстэригэр туттуллар “Хаан тупсарыыта” диэн үөрэх оҕо этэ-сиинэ төрөппүттэрин удьуордаан уларыйарын, тупсарын быһаарар. Ыал буолууга атын, аймах буолбатах, туспа хааннаах киһини талан ылыы төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ тупсалларын туһугар анаан, эрдэттэн оҥоруллар быһыы буолар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн атын омук киһитин кытта ыал буолуу икки өрүттэнэн тахсар:
1. Эти-сиини улаханнык тупсарар.
2. Өйгө-санааҕа улахан эрэйи үөскэтэр.
Тупсубут хааннаах оҕолор эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүттэн араас кыра ыарыыларга ылларбат кыахтаналларын таһынан, бэйэлэрэ элбэх оҕолонор кыахтара биллэрдик улаатар. Сахалар бу быһаарыыны тутуһан ыал буолууга туспа хааннаахтары холбооттуу сатыыллар.
Омук киһитэ саҥарар тыла туспатынан уонна итэҕэлэ атынынан оҕо атын омук буолан хаалыан сөбө улаатарын сахалар ийэ куту иитии диэн үөрэхтэрэ тохтотор кыахтанар. Ол аата саха дьахтара хайа да омук эр киһититтэн оҕоломмутун иһин, оҕото кыра эрдэҕинэ ийэ кутун сахалыы өйгө-санааҕа иитэн, сахалыы саҥардан саха оҥорор кыаҕа улаханын биллэрэр.
Хааны тупсарыыттан үөскүүр икки тылланан хаалыы хайа омук баһыйарыттан улахан тутулуктаах. Баһылыыр омук тыла кыра омук тылын симэлиппэтин туһугар оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии ордук улахан туһаны аҕалар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөөбүт тылынан саҥара үөрэннэҕинэ хаһан да умнубат буолара үөскүүр. Оҕо ийэ кутугар иҥмит үөрэҕэ хаһан да умнуллубат. Бу быһаарыы саха дьахтара атын омук эр киһитигэр эргэ тахсан оҕолонноҕуна даҕаны, Кут-сүр үөрэҕин туһанан оҕотун саха оҥорор кыахтааҕын биллэрэр.
Сахаларга эрэ баар Кут-сүр үөрэҕин туһанан оҕо ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллэрин ийэ хаһан баҕарар ситиһэр кыахтаах. Саха дьахталлара саха омугу харыстыыр, уһун үйэлиир санаалара элбэҕиттэн оҕо ийэ кутун үчүгэй, туһалаах үгэстэринэн иитиигэ уонна киһи буолууну ситиһэригэр кыһаныахтара этэ.
Удьуордааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Киһи этин-сиинин араас элбэх үчүгэй өрүттэрэ удьуордаан оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллиитэ.
2. Эт-сиин араас куһаҕан өрүттэрэ бэриллэн хаалыылара.
Сахалар ыал буолуу үгэстэрэ киһи үчүгэй өрүттэрэ оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэрин үөскэтэллэр уонна куһаҕан өрүттэрин эрдэттэн быһааран ыал буолууттан туоратан аймахтар сайдан, тупсан иһэллэрин хааччыйаллар.
Эт-сиин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ удьуордааһын диэн ааттанар уонна сайдан иһэр аймахтар, аҕа уустара туһана сылдьаллара эрэйиллэр көрдөбүл буолар. (2,58).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Сиэн Чолбодук. Күнүскү күн аннын диэки / Сиэн Чолбодук. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 144 с.
2. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.