Түһээн

Түһээн диэн төлөөччү (кырдьык киhи эбэтэр юридическай сирэй) илгэ биэрэр төлөөһүнэ. Атыннык эттэххэ, ил төлөөччүттэн ылар төлөөһүнэ. Түһээни ил араас таhымнаах органнара хомуйуохтарын сөп. Түһээн төлөөһүнэ анал быраабынан көрүллэр.

Нолуок хомуурунньуктан (пошлинаттан) уратылаах, кинилэр иэстэрин чопчу дьайыыларынан оҥорор усулуобуйалара буолар.

Нолуогу ылыы сокуонунан (нолуоктуур быраап см.) дьаһайар. Олохтоммут нолуоктары, ону сэргэ принциптэрин, формаларын уонна ньымаларын олохтооһун, уларытыы, ууратыы, болҕомто ууруу уонна хонтуруоллааһын государство нолуок тиһигин үөскэтэллэр.

Нолуок анныгар государственнай нолуок структураларын үбүн- харчытын физическэй уонна юридическай сирэйдэртэн булгуччулаахтык туоратыы, государство бэйэтин функцияларын толорууга наадалаах функцияларын күһэйии өйдөнөр.

Нолуок көрүҥнэрэ

Көнө уонна токур

Нолуоктары судургутук араастаһаллар, ол эбэтэр оҥорон таһаарыы уонна от охсуу факторыттан, ол эбэтэр табаар уонна өҥө нолуоктарыттан, туттар табаардартан уонна өҥөлөрүттэн киирэр нолуоктартан киирэр нолуоктары. Быһаччы нолуоктарынан физическэй сирэйдэр дохуоттарыгар нолуок, барыһы уонна оннук нолуогу ааттыахха сөп. Косвеннай нолуоктарга эбиллибит сыананы, акцизтары уо. д. А.

Аккорднай уонна подоходнай

Ону сэргэ аккорднай уонна подоходнай нолуоктары эмиэ араарар ылылынна. Бастакы судаарыстыба экономическай агент дохуотун таһымыттан тутулуга суох олохтуур.

Тиһэх анныгар туох эрэ тустаах бырыһыан (Р) оҥорор нолуоктарын төлүүллэр. Ол тутулуга эбэтэр нолуок ставката (т), ол эбэтэр биир харчынан дохуот улаатарыгар төһө улаатарын быһаарар, эбэтэр нолуок орто ставката (q): ылыллар нолуок кээмэйин кээмэйэ кыра дохуоттаах буолуу судургу.

Прогрессивнай, прогрессивнай уонна пропорциональнай

Подоходнай нолуоктары бэйэлэрэ үс тииптээх араастаһаллар:

• Прогрессивнай нолуоктар-дохуоттарын таһымын улаатыннарар нолуоктар. Онон агент дохуота улаатар буоллаҕына, нолуок ставката эмиэ улаатар. Төттөрүтүн, дохуот кээмэйэ түһэр буоллаҕына, ставка эмиэ түһэр.
• Регрессивнай нолуоктар-нолуок орто ставката кимий, дохуот таһыма үрдээтэҕинэ намтыыр. Ол аата экономическай агент дохуота үрдээтэҕинэ, ставка түһэр, төттөрүтүн, дохуот кыччыыр буоллаҕына, улаатар.
• Пропорциональнай нолуоктар-нолуоктар ставкалара нолуок кээмэйиттэн тутулуга суох.

Түһээн соруктара

Түһээн хомуйуута түөрт сүрүн соруктаах: барыс, саҥалыы үллэрии, салайыы уонна хонтуруоллааhын.

Нолуок сүрүн функциялара

Нолуок түөрт сүрүн функциятын тэҥҥэ толороллор: фискальнай, үллэрэр, хонтуруоллуур уонна хонтуруоллуур.

• Нолуок функцията-нолуок сүрүн функцията. История саамай былыргы уонна биир сүрүн: нолуок государственнай бюджет дохуоттарын сүрүн түмүктэрэ буолар. Функцияны олоххо киллэрии туруоруллубут нолуок барылын уонна нолуок санкцияларын суотугар оҥоһуллар уонна нолуок төлүүртэн куотууга мэһэйдэри үөскэтэллэр. Судургутук эттэххэ, ити судаарыстыба туһатыгар нолуок хомуура. Бу функция көмөтүнэн нолуок сүрүн сыала оҥоһуллар: государство үп- харчы ресурсаларын тэрийии уонна мобилизациялааһын. Нолуок бары функциялара фискалартан киирэр. Ханныгын да иһин, ыраас финансовай- финансовай сыалы сэргэ нолуок атын, холобур, экономическай эбэтэр социальнай соруктары эккирэтиэхтэрин сөп. Атыннык эттэххэ, үп сыала- соруга саамай суолталаах буолан, уһулуччу буолбатах.
• Үллэрии (социальнай) функцията-общественнай дохуоттары үллэрии (нэһилиэнньэ кыаммат уонна тиийиммэт- түгэммэт араҥатыгар нолуогу кыччатыы суотугар).
• Нолуок функцията-государство экономическай политикатын атын соруктарын нолуоктуур механизмнарынан быһаарыыга туһуланар. Уһулуччулаах английскай экономист Джон Кейнс саныырынан, нолуок экономическай сыһыаннаһыылары бэрээдэктээһиҥҥэ уратыта суох обществоҕа баар. Нолуок функциятын чэрчитинэн үс подфункцияны араарар: стимулирующую, десимулирующую и воспроизводственную.
  • Нолуок стимулирующай подфункцията-ол эбэтэр атын экономическай процесстар сайдыыларын өйүүргэ туһуланар. Чэпчэтии уонна босхолооһун систематын нөҥүө олоххо киллэриллэр. Нолуок билиҥҥи системата дьоҕус предприятиеларга, инбэлииттэр предприятиеларыгар, тыа хаһаайыстыбатын производстволарыгар, производствоҕа капитальнай угууну оҥорор тэрилтэлэргэ, о. д. А.
  • Нолуок подфункцията — ханнык баҕарар экономическай процесстар сайдалларыгар нолуок содулларын туоратыыга туһуланар.
  • Воспроизводство подфункцията туһаныллар ресурсалары чөлүгэр түһэриигэ анаан оҥоһуллубут. Бу подфункцияны минеральнай- сырье базатын тупсарыыга, уу иһин төлөбүрү о. д. А.

Түһээн классификацията

Территориятынан

• Иллээҕи (федерал) түһээн
• Регионнааҕы түһээн
• Олохтоох (муниципал) түһээн

Объегынан

Түһээн төлөөһүнүн объектара:

• Барыс
• Капитал
• Бас билиигэ баар мал

Ылааhынынан

• Быһаччы түһээн
• Ойоҕос түһээн

Түһээн сорох көрүҥнэрэ

• Ad valorem
• Капитал эбиллиитин түһээнэ
• Туттуу түһээнэ
• Корпорация түһээнэ
• Утумнааhын түһээнэ
• Барыс түһээнэ
• Инфляция түһээнэ
• Бас билии түһээнэ
• Баай түһээнэ
• Эбиилик сыана түһээнэ
• Атыылааhын түһээнэ