Түүл дьоҥҥо туһата

Айылҕаҕа киһи олоҕо биир тэҥник, долгуйбакка устан иһэр буолбатах, ол оннугар киһиэхэ үчүгэй буолар кэмнэрэ уонна мөлтүүр-ахсыыр түгэннэрэ хардары-таары солбуһан биэрэн иһэллэр. Бу кэмнэргэ кини өйүн-санаатын уонна доруобуйатын туруга эмиэ улаханнык уларыйар. Маннык киһи олоҕор уларыйар кэмнэр кэлэллэрин саха дьоно былыргыттан билэллэрин: «Уол оҕото биир күн ат уорҕатыгар, онтон нөҥүө күнүгэр ат өрөҕөтүгэр буолар», - диэн этиилэрэ да туоһулуур.

Киһи бэйэтин түүллэрин эдэр сааһыттан үөрэтэрэ уонна билэрэ өйө-санаата өссө күүскэ сайдыытыгар тириэрдэр. Түүл киһини умнубакка өйдүү сатыырга, элбэх биллибэт бэлиэлэри быһаараары үгүстүк толкуйдуурга, тохтоло суох өй дьарыгынан дьарыктанарга күһэйэр. Түүллэрин умнубакка өйдөөн хаалар дьон атын даҕаны дьыалаларга умнугана суох буолаллар, онтон умнугана суох киһи диэн өйдөөх, үөрэҕи ылынымтыа киһи буолар.

Киһиэхэ бэйэтигэр үчүгэй буолуу, табыллыы эбэтэр мөлтөөһүн кэмнэрэ кэлиилэрэ түүлүгэр араас тус-туһунан бэлиэлэринэн көстөн биллэллэр. Итинник киһи олоҕун кэрдиис кэмигэр туох эмэ уларыйыы тахсаары гыммытын эрдэттэн түһээн билэн таба туһанарга бэйэтэ сыыйа үөрэнэр. Сарсыардаттан санаата көммүт киһини: «Үчүгэй атаххынан турбут курдуккун»,- диэн билэр дьонноро үөрэ көрсөллөр. Маны туоһулуурдуу, түүн түһээн үчүгэй түүлү көрбүт киһи сарсыардаттан өрө көтөҕүллүүлээх санаалаах, кыайыы-хотуу, ситиһии эҥэрдээх уһуктан туран кэлэр. Бу кэнниттэн хас да күн устата киниэхэ күүһэ-уоҕа эбиллэн, өйө-санаата чэбдигирэн, тугу оҥорбута барыта табыллан, тупсан иһэрэ бу киһи санаатын ордук өрө көтөҕөр, кыайыыга кынаттыыр. Киһи олоҕор, айылҕаттан айдарыылаах тугу эмэни ситиһэр, олоҕун таһымыгар уларыйыыны киллэрэргэ аналлаах бэлиэ кэмнэрэ тиийэн кэлэллэр. Маннык өрө көтөҕүллүү, үчүгэй буолуу кэмигэр кыайыыны-хотууну, булууну-талыыны оҥордоххо ордук табыллан, тупсан, ситиһиилэнэн иһэр. Бу кэмҥэ ордук күүскэ үлэлии-хамсыы түһэн, туттумахтаан хаалыахха син курдук.

Ол оннугар түүлгэ мөлтөөһүнү түстүүр бэлиэлэр көһүннэхтэринэ улахан эрэлэ суох дьыалалары уталыта түстэххэ, үгүс буолуохтаах ночооттор уонна сыыһа туттуулар аҕыйыахтарын сөп. Мөлтүүр кэмҥэ бары барыта аанньа табыллыбат, сыыһа-халты буолар, били этэргэ дылы: «Мүччү түһэ сылдьар», кэмэ кэлэр эбит. Ити иһин киһи өйө-санаата мөлтүүр кэмигэр сыыһаны оҥоруута элбээн, ол-бу ночоотторго, сүтүктэргэ түһүөн эбэтэр доруобуйата да мөлтүөн сөп.

Киһи олоҕор буолаары турар соһуччу түбэлтэлэр, киһи өйүгэр-санаатыгар төһө эмэ эрдэттэн киирэллэр уонна түүллэригэр араас бэлиэлэринэн көстөллөр. Массыына абаарыйатыгар түбэһээри гыммыт киһи хайаттан таастарга сууллан түһүүтэ, эчэйээри, ыалдьаары гыммыт киһи үөһээттэн охтуута уонна да атыттар түүлгэ көстөллөр. Маннык бэлиэлэри эрдэттэн түһээн биллэххэ сэрэнэ соҕус сылдьан, халымыр соҕустук аһаран кэбиһиэххэ сөп курдук.

Түүлү үөрэтэн, үчүгэй буолар уонна мөлтүүр кэмнэр кэлэн иһэллэрин барыллаан билиэххэ сөп. Итилэри баһылааһын билигин соҕотох киһи бэйэтэ быһаарар күүһэ улааппыт, атыы-эргиэн кэҥээбит, сыыһа-халты туттуу бэйэҕиттэн улахан тутулуктаах буолбут кэмигэр биллэрдик туһалыыр. Ону кытта түүлгэ көстөр бэлиэлэр суолталарын билии киһи бэйэтин доруобуйатын туругун куруук кэтии сылдьарыгар, олоҕор тахсыахтаах эмискэ уларыйыылары билгэлээн, олору көрсөргө эрдэттэн бэлэмнэнэригэр туһалаах буолар.

Киһи түүлэ киһиэхэ бэйэтигэр эрэ сыһыаннаах. Түүлгэ көстөр бэлиэлэр киһи доруобуйатын туругун аан бастаан киһиэхэ бэйэтигэр биллэрэллэр. Бэйэтин түүллэрин ырытан билэ сылдьар киһи доруобуйатыгар туох уларыйыы тахсан эрэрин эрдэттэн сабаҕалаан билэр кыахтанар.

Ыарыы киирэн иһэрэ киһи түүлүгэр төһө эмэ эрдэттэн биллэрин дьоннор былыргыттан билэллэр. Ити кэннэ маннык түүллэр хос-хос хатыланан көстүүлэрэ ыарыы киирбитин чуолкайдаан биэрэллэр. Бу ыарыы туһунан түүллэр үксүгэр кутталлаах көстүүлээхтэр, куһаҕаннар уонна киһини соһутар түгэннэрдээх буолаллар.

Түүл хайдах көрүҥнээҕиттэн уонна онно киһи туга ордук көстөрүттэн көрөн ханнык ыарыы киирэн иһэрин быһаарыахха сөп. Түүлгэ көстөр бэлиэлэринэн ыарыы киһиэхэ бэйэтигэр биллиэн төһө эмэ, сороҕор бүтүн биир ый инниттэн билиэххэ сөп эбит. Сорох ыарыылар киһиэхэ бэйэтигэр биллибэккэ эрэ өр кэм устата сыыйа сайда, тэнийэ сылдьаллар. Ыарыы араас бэлиэлэрэ киһи түүлүгэр киирэн көстөллөрүн ыалдьыбыт дьоннор бэлиэтииллэр.

Киһиэхэ ханна ыарыы олохсуйан эрэр сиринэн түүлүгэр бааһырыы эбэтэр эчэйии буолуон сөп. Биир түүлгэ ким эрэ курунан синньигэс биилин хаһыытыар диэри ыга тардар, онтон иккис түүлүгэр куһаҕан киһи ойоҕоһун быыһынан быһаҕынан саайбытыттан соһуйан уһуктар. Маннык түүллэр кэннилэриттэн көрдөрүнэ сылдьыбыта кырдьык үөһэ ыалдьара биллэн тахсыбыт.

Үгүс ыарыылар киирэн иһэр бэлиэлэрин түүл бэлиэлэрин тойоннооһуннартан булан ылан туһаналлар.

Ыарыы киирээри гыммытын билгэлиир түүллэр хаста даҕаны хатыланан көһүннэхтэринэ, киһи аан-маҥнай бэйэтин көрүнэн, бэрэбиэркэлэнэн көрөрө ордук буолуоҕа. Кыра да ыарыыны эрдэттэн билэн сэрэтии, түргэнник эмтэнэн үтүөрэргэ олус туһалыырын дьоннор бары билэллэр.

Түүлү дьоннор былыр-былыргыттан инники олохторо хайдах баран иһэрин билгэлээһиҥҥэ туһаналларын Л.Н.Гумилев «Хунны в Китае» диэн үлэтигэр бэлиэтиир. Былыргы кэмҥэ түүллээх-биттээх, ону-маны билэр-көрөр киһи сэрии дьонун салайааччытыгар баар-суох сүбэһит буолан, бу дьон бөлөҕүн инники сайдыытыгар улахан оруолу ыларын ахтар. Оччотооҕу ыарахан иннэ-кэннэ биллибэт үйэҕэ кыратык да буоллар кэлэн иһэр уустук быһыыны-майгыны билгэлээн билии олус туһалааҕа. Ити иһин түүр омук ойууннара анаан-минээн түһээн көрөн билгэлээһининэн дьарыктаналларын учуонай Н.А.Алексеев «Шаманизм тюркоязычных народов Сибири» диэн үлэтигэр ахтар.

Кэнники кэмҥэ талааннаах билгэһит Д.С.Черемкин түһээн көрөн билгэлээһинэ сөп түбэһэн иһэрин, Абый улуу кырдьаҕаһа К.И.Чирков түһээн көрөн тугу барытын билэрин, оннооҕор атын киһи түүлүгэр киирэн эмтиирин, кинилэри билэр дьоннор ахтыыларыгар кэпсииллэр.

Түүл киһи олоҕун биир быстыбат салаата, өйүн-санаатын ситимин биир тутаах көрүҥэ буолара дакаастанар уонна былыргыттан дьон олохторун сайдыытыгар улахан оруолу ылбыта бэлиэтэнэр.

Биһиги көлүөнэлэр сэбиэскэй, өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруу кэмигэр улааппыппыт. Урукку сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэҕин суох оҥоро сатаабыттара сыыһата билигин биллэн, сыыйа көнөн, өй-санаа үөрэхтэрэ тарҕанан эрэллэр.

Өй-санаа үөрэҕин төрүтүнэн түүл үөрэҕэ буолар. Киһи тугу түһүүрүттэн, туох бэлиэлэр түүлүгэр киирэллэриттэн ханнык өй-санаа өйүгэр-санаатыгар мунньуллубутун быһаарар кыах баара өйү-санааны үөрэтиигэ төрүт буолар. Киһи тугу түһүүрүттэн хайдах санаалааҕын, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын арыйан таһаарар кыах баар.

Тапталлаахтар бэйэ-бэйэлэрин түһээн элбэхтик көрөллөр. «Таптыыртан харах арахпат» диэн этии тапталлаахтар үгүстүк сөбүлүү көрсөллөрүн быһааран биэрэр. Таптыыр киһини түһээн көрөр буолуу тапталлаах көрүҥүн үгүстүк санаан көрө сылдьыыттан үгэс буолан өйгө-санааҕа иҥэн эрэрин биллэрэр.

Түүлү үөрэтии киһи куттара тус-туспа сылдьалларын, түүлгэ тус-туспа арахсан көстөллөрүн, атын-атыннык тойонноноллорун быһаарар.

Түүлгэ киһи үгэс буолбут өйдөбүллэри илэ курдук көрөр. Холобурга, түүлгэ буукубалары көрдөҕүнэ солуннары истиэ, суруйдаҕына – эрэй-буруй эбиллиэ, онтон үөрэттэххэ – баай-мал эбиллиэ, олох көнөн барыыта буолуо диэн түүл үөрэҕэ быһаарар.

Түүл бу быһаарыыларын өссө дириҥник ырыттахпытына, былыр, сурук-бичик саҥа саҕаланан эрдэҕинэ дьон иэстэрин-күүстэрин суругунан бэлиэтээн ыган-түүрэн ылаллара суруктан эрэй-буруй эбиллэрин курдук умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыт. Онтон үөрэтии уонна көрүү өйдөбүллэрэ көнөлөр, хайдах көрүҥнээхтэринэн суолталара быһаарыллар.

Омук киһитин көрдөххө өйдөспөт киһини кытта көрсүөххэ сөп. Омук киһитэ сахалыы билбэтиттэн, биһиги омуктуу билбэппит эбилиннэҕинэ өйдөспөт буолуу үөскүүр.

Сэбиэскэй былаас оҥорбут олус улахан, өр кэмҥэ кыайан көммөт сыыһатынан, бу былаас саҥаны айыыны оҥорон, урут суох олоҕу саҕалаары, өй-санаа саҥа үөрэҕин олоххо киллэрээри, өй-санаа урукку үөрэхтэрин суох оҥоро сатаабытыгар буолар. Өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорууттан, хааччахтааһынтан, бу былаас кэмигэр дьон өйдөрүн-санааларын ыраастаабаттарыттан, куһаҕан санааларын умнубаттарыттан өйдөрө-санаалара куһаҕан санааларынан туолуута үөскээн олохсуйбут. Аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө тутан, тугу да умнубат киһи үчүгэй, үөрэҕи ылар кыахтанар диэн өйү-санааны аҥар өттүн диэки халытыыттан дьон тугу даҕаны, куһаҕаны эмиэ умнубат буолуулара аһара сайдыбыта. Ол барыта дьон өйдөрө-санаалара куһаҕан санааларынан туоларыттан куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбииригэр тириэрдибитэ. Бу быһыы арыгыһыттар элбээһиннэриттэн уонна арыгы иһэн баран олус куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээһининэн чуолкайдык дакаастанар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр аҕам коммунист, партия чилиэнэ, салайааччы киһи сарсыарда эрдэ туран чэйдии олорон эбэбэр түүлүн кэпсээн тойоннотор этэ. Мин, оччолорго комсомоллаах уол оҕото биирдэ эрдэ туран истэн муодарҕааммын эбэбиттэн «Түүл баара кырдьык дуо?» - диэн ыйыттым. Онно эбэм Лөкүө: «Түүл диэн киһи санаата буолар. Бу коммунистар түүлү итэҕэйэллэрэ уонна олохторугар туһаналлара эбитэ буоллар дьоҥҥо ордук чугас буолуо этилэр», - диэбитэ. Эбэм бу этиитин билигин кэлэн сыаналаан көрдөххө олус ыраахха диэри өтө көрөр дьоҕурдааҕа, олоҕу, дьон өйүн-санаатын билэрэ, таба сыаналыыра арыллан тахсар.

Түүл диэн киһи өйүн-санаатын биир тутаах салаата буоларын, олоххо хайаан да туһалыырын эбэбит билэр, бэйэтэ олоҕор туһанара уонна дьоҥҥо түүллэрин тойоннуур этэ. Миигиттэн эмиэ «Тугу түһээтиҥ» диэн ыйытар этэ да оччолорго соччо түүл диэни арааран түһээбэт этим, биирдэ эмэ түһээтэхпинэ даҕаны үксүгэр өйдөөбөккө хааларым. Арай куруук үөһээттэн аллараа түһэн куугунуурум, олус өр көтөр курдук уһуннук түһэрим, уһукта сатыырым.

Киһи түүлүн ыйыытынан оҥорор быһыылара эмиэ уларыйыыларын түүллэри хомуйуу, үөрэтии бигэргэтэр. Хас биирдии киһи тугу түһүүрүгэр ордук улахан суолтаны биэрэн инники олоҕун туһунан саныыра, өйүн-санаатын тупсарара туһалааҕын өйдөтүөхпүт этэ. (1,40).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Түүл Үөһээ дойду өйө-санаата. – Дьокуускай: Бичик, 2014. – 160 с.