Тыл үгэһи үөскэтэр

Киһи бастакы саҥарар тыллара айылҕаҕа үөскүүр тыастары уонна араас кыыллар, көтөрдөр саҥаларын, дорҕооннорун үтүктүүттэн үөскээбиттэр. “Ма” диэн ынах маҥырыыр саҥатын дорҕооно элбэх норуоттарга иҥмитэ туттулла сылдьар.

“Хар” диэн дорҕоон куһаҕан, алдьанар тыаһы үтүктүүттэн үөскээбит уонна элбэх куһаҕан өйдөбүллээх тыллары үөскэтэр; хар, харыы, харсыы диэннэр быһаччы куһаҕаҥҥа тириэрдиэхтэрин сөп.

“Палк” диэн туох эрэ куһаҕан түһэр тыаһа. Ол иһин “па” дорҕоон куһаҕан дорҕоон. Дьахталлар оҕолорун аҕаларын “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылынан ааттыылларыттан уонна оҕолорунан итинник ыҥыттаралларыттан аҕалар майгылара алдьанар, оҕолоругар сыһыаннара мөлтүүр. Ону тэҥэ оҕолор бу куһаҕан дорҕоон дьайыытыттан аҕаларын аанньа ахтыбат буола улааталлар. (1,19).

Тыл дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. Тылы үөскэтэр дорҕооннор киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыыларыттан үгэс үөскээн, бу тылга иҥэн хаалар. Дорҕооннортон үөскээбит үгэс тыл буола уларыйар. Үгэс диэн өй-санаа тылы үөскэтэр. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит саха тыла ол иһин иччилээх диэн ааттанар.

Тыл үөскүүрэ, олоххо киирэрэ, ол аата элбэх киһи туһанара үөскүүрэ олус уһун кэми ылар. Тыл дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тиийэн, бу тыл өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр үгэһи үөскэттэҕинэ эрэ бары билинэр, туһанар тыллара буола уларыйар.

Биир эмэ киһи саҥа үөскээбит тылы билинэн, үтүктэн үгэс оҥоруннаҕына даҕаны, атыттарга тиийэрэ биир соччо кэми ылыан сөп. Ыраахтааҕы кэмин саҕана киирбит нуучча тылларын үгүстэрэ билигин кэлэн сахатыйдылар. Сэбиэскэй кэмҥэ киирбит тыллар үгүстэрэ бэйэлэринэн сылдьаллар, ол иһин сахалар бу кэмнээҕи ситиспит сайдыылара нууччалардыын тэҥнэстилэр. Ону тэҥэ икки омук тылын үөрэтэн билэннэр, олохторугар холбуу туһаналларыттан өйдөрө-санаалара аһара сайдар кыаҕа улаатарын ситистилэр.

Билигин дьиҥнээх сайдыы омуктартан, английскай тылтан киирэр кэмэ кэллэ. Компьютери баһылааһын английскай тылы биллэххэ эрэ ситиһиллэрэ кыаллар. Саҥа киирэр сайдыыны ситиһэр сыалтан бу тыллары бэйэлэринэн, уларыта сатаабакка туһанан иһии эрэйиллэр. Сахалыыга көһөрөбүт диэн ааттаан саҥа тыллары үөскэтэ сатааһын түргэнник киирэр сайдыыттан хаалан хаалыыны үөскэтэр. Ол хаалан хаалыы саҥа тыл дьон өйүгэр-санаатыгар тиийиитэ уһун кэми ыларыттан тутулуктанар.

Тылтан үгэс үөскээһинэ диэн бу тыл дьайыытыттан киһи соннук быһыыны оҥордоҕуна уонна куруук оҥорор буоллаҕына эрэ үгэс үөскээбитэ биллэр. Оҥ диэн тылы киһи истээт даҕаны тугу эрэ оҥо хаспытынан бардаҕына, бу оҥ диэн тыл үгэс буолан дьайыыта тиийэн киһини хамсатара быһаарыллар.

Ый диэн тылы истээт да киһи тугу эрэ ыйары, көрдөрөрү өйдүүр. Ону тэҥэ халлаан ыйа эмиэ өйдөнөн кэлэр. Дьон өйө-санаата ый күн аайы уларыйарын кэтээн көрүүттэн сайдыбыт.

Быс диэн тыл тугу эрэ быһарга, бысталыырга дьаһайар. Быс диэн үгэстэн быһах диэн тыл үөскээбит. Быстах быһыылар диэн киһи ситэ быһаарбакка, туох содул үөскүүрүн билбэккэ эрэ оҥоро охсон кэбиспит быһыыта ааттанар. Була сатаан айыыны оҥоро охсон кэбиһии быстах быһыыны элбэтэн кэбиһэр.

Саҥа тыллары була сатаан оҥоруу, ол аата дорҕоонноро өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэтэхтэринэ, маат курдук куһаҕан дьайыыланаллар, сотору кэминэн симэлийэн, хаалан иһэллэр. Бу быһаарыыны саҥа тылы оҥоро сатааччы тыл үөрэхтээхтэрэ билэн туһаныахтара этэ.

“Ыы” диэн дорҕоону саҥара сылдьар оҕо ытанньах диэн ааттанар. “Ыы” диэн дорҕоон ытааһыны үөскэтэр. “Ы” дорҕоон сахаларга ыар, ыарахан дорҕоон. Бары эрэйдэр үөскүүр тыллара “ы” дорҕоонтон саҕаланаллар. Ыы, ыыс, ыар, ыарыы, ыарахан диэн тыллар бары куһаҕан өйдөбүллээхтэр.

Ыал буолуу диэн оонньуу, көр буолбатах, элбэх ыарахаттары кыайдахха, туораттахха, бэйэмсэх майгыны көннөрдөххө, тупсардахха, атын дьон баҕа санааларын толордоххо, үчүгэйи элбэхтик оҥордоххо эрэ ыал олоҕо табыллар, уһун үйэлэнэр кыахтанар.

“Рр” диэн ырдьыгынаан кыыллар көмүскэнэ, харыстана сатыыллар. “Рр” дорҕоону саҥатыгар элбэхтик туттар киһи кыыһырымтаҕай буолара быһаарыллар.

“Ү” диэн дорҕоон сахаларга үчүгэйи аҕалар дорҕоон, үчүгэй тыллар бары “ү” дорҕоонтон үөскүүллэр. Үүт, үтүө, үөрүү, үчүгэй диэн тыллар бары үчүгэйи биллэрэллэр.

Биһиги сайдыыны нууччалартан ылыммыппыт 400 сыл буолан эрэр. Кинилэртэн ылыммыт билиилэрбит, үгэстэрбит тылбытыгар киирэн иҥэн сылдьаллар. Ол иһин биһиги сайдыыны ситиһиибит нууччалары кытта тэҥҥэспитэ быһаарыллар. Билигин аны, түргэнник киирэр сайдыыттан хаалан хаалбат туһугар кыһанарбыт тэҥэ, атын омуктартан сайдыыны ылынарбыт эрэйиллэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ аһара сахатытыы диэки халыйаннар түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалан хаалыыны үөскэтэллэр. Аан дойду дьоно барылара билинэр республика диэн тылбытын өрөспүүбүлүкэ диэҥҥэ, тыл үөрэхтээхтэрэ уларыттараннар сайдыыттан улахан хаалыыны сурукка киллэрэн бэлиэтээтилэр.

Билигин патриот диэн тылы сахатыта сатаан буккуллан сылдьаллар. Ханнык эрэ “дойдунаат” эҥин диэн саҥа дорҕооннордоох тылы оҥороннор, ол тыл хаһан үгэс буолан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тиийэн олохсуйуор диэри кэлэр сайдыыттан хаалан хаалыыбытын үөскэтэн эрэллэр.

Саха омуга сайдыан баҕарар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр аһара элбээн хаалбыт, ол-бу саҥа тылы булбута буола сатаан төрүт тылларбытын уларыта сатыыр тыл үөрэхтээхтэрин, суруйааччылары нэмин билэн хааччахтааһын уонна элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тохтотуу ирдэнэр буолла.

Бары нууччалыы тыллары сахатыта сатаан, саҥа тыллары үөскэтэн, бу тыллара хас уонча сылынан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар түһүөр, өйдөнөр буолуор диэри түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалыыны үөскэтэллэрин тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрэ да билбэттэрэ хомолтолоох.

Түргэнник сайдан иһэр олоххо атыттартан хаалсыбакка сайдыыны ситиһэн иһэр омукка тыл үөрэхтээхтэрэ букатын туһата суохтар. Араас туһата суох тыллары булбута, айбыта буола сатаан дьон өйдөрүн-санааларын үлтү буккуйаллара элбээтэ. Итини тэҥэ, бу дьон омук былыргыттан баар, туттулла сылдьар төрүт тылларын уларыта сатаан ордук улахан буортуну оҥороллор.

Ийэ диэн төрүт тылбытын Дапсы “иньэ” диэн ньаамырҕаан саҥарыыга уларыта сатаабыта өр буолла. Биир эмэ киһи кими эрэ, бэйэтиттэн акаарыны албыннаары, тылыгар киллэрээри, үктэтээри араастаан ньаамырҕаан, сыыбырҕаан саҥарарын үтүктэ сатааһын диэки халыйан барыы табыллыбат.

“Нь” дорҕоону тылга киллэрэн туһана сатааһын албыннааһыны үөскэтэр. “Аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан тыл үөрэхтээхтэрэ, куһаҕаҥҥыт бу баар диэн ыйа, көрдөрө сатыыллара быһаччы албыннааһын буолар, диктатураны үөскэтиигэ тириэрдиэн сөп.

Айыы диэн киһи оҥорор быһыытын уратыларын; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар тыл киһи тугу оҥорбута барыта икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын биллэрэрэ ордук туһалаах. Ол иһин бу тыл былыргы кэмнэртэн икки өрүттээх өйдөбүллээҕин тыл үөрэхтээхтэрэ уларыта сатыыллара сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт. (2,32).

Ай диэн тыл киһиэхэ эрэ үөскээн, салгын кута сайдан туох эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥорон иһэрин биллэрэр. Омук экономиката мөлтөөн, саҥаны айан сайдыыны оҥорон иһэрэ суох буоллаҕына, хаалан хааллаҕына, туох эмэ суолтата суох, дьону аралдьытар сыаллаах саҥаны айбыта буола сатааһын сайдыыта саҕаланан дьону буккуйара эбиллэр.

Сайдыыны ситиспитэ буола сатааһыҥҥа аан бастаан омук саҥарар тыла киирэн хааларыттан, онно араас уларытыылары, саҥа тыллары айан туһаннара сатааһын сайдар. Тылы уларытыы холобурунан нууччаларга маат арааһа кэпсэтиигэ туттуллара элбээн, аны сурукка киирэн эрэрэ буолар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ саҥаны айбыта буолан сахаларга туһаннара сатыыр араас тыллара; номуука, бэссэстибэ, үнүстүтүүт, бакылтыат диэннэр мааттан туох да итэҕэһэ суох куһаҕан дьайыылаахтар, бу тыллар төрүттэрэ уларыйан дьон өйүгэр түспэттэрэ улаатарыттан сотору таах хаалыахтарын сөп.

Саҥаны айбыта буола сатыыр дьон саҥарар тылларын араастаан уларытан саҥа тыллары оҥоро сатыылларыттан, тыллара сотору кэминэн уларыйан, саҥа омук тыла буолан тахсарыттан бэйэлэрэ уларыйан, атын омук буолан хаалыахтарын сөп.

Дьон саҥаны айыыны оҥорон иһэллэрэ элбээтэҕинэ саҥа тыллары була, туһана сатыыллара аһара барар кэмэ тиийэн кэлэр. Билигин биһиэхэ оннук кэми тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр аҕалан кэбистилэр.

Ханнык да үлэ көрүҥэ кыаттарбатыттан дьон туох эрэ саҥаны айбыта буола сатыыллара улаатан саҥарар тылларын араастаан уларытан ньаамырҕаан саҥараллара эбилиннэ. Ийэ диэн төрүт тылбытын уларытан “иньэ” диэни тыл үөрэхтээхтэрэ киллэрэ сатаан сахалары үрэйэн, ыһан эрэллэр. Ол иһин үлэһиттэр ийэ, солун, остуоруйа уонна айыы диэн төрүт тылларбытын бу кэмтэн ыла тыл үөрэхтээхтэриттэн харыстыыр кэмнэрэ тиийэн кэллэ.

Өйгө-санааҕа сөп түбэспэт “аньыы” диэн тылы булан туһаннаран, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун сахалар тутуһа сылдьалларын суох оҥорон тыл үөрэхтээхтэрэ диктатураны үөскэтэ сатыыллар. Саха дьонугар куһаҕаҥҥыт, “аньыы” диэн бу баар диэн кумааҕыны эрэ бэрийэ сылдьаннар, аны үлэһиттэргэ ыйан биэрэр санаалара улаатта. Омугу кыайыылаах үлэһиттэр эрэ сайыннараллар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар аһара элбээн хааланнар уонна “айыы үчүгэй” диэн албын санааҕа оҕустараннар, онтон-мантан булан саҥаны айа сатыыллара элбээбитэ уонна саҥа киирэр тыллары барыларын уларыта сатыылларын тэҥэ, былыргыттан туттулла сылдьар сахабыт төрүт тылларын уларытан эрэллэрин тохтотуу эрэйиллэр буолла.

Икки омук тылын баһылаабыт саха омугун өйө-санаата сайдан иһэр. Ол иһин саҥа тылларынан байан иһэр саха тылын сайдыытын тохтото сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ букатын да туһата суохтарын тэҥэ, сахалары үрэйэ, ыһа сатыыллара быһаарыллар. (3,93).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

2. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

3. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.