Тылынан тылбаас

Тылынан тылбаас - тылбаастанар иһитиннэрии (исходное сообщение) суруллубат форманан (нефиксированная форма) атын тылга бэриллибитэ.

Тылынан тылбаас суругунан тылбаастанан уратыта:

1. Тылбаас суруллубат;
2. бириэмэ хааччахтанар;
3. тыл этээччи тэтимин тутуһуллар;
4. тирэх тиэкис үксүгэр суох буолар;
5. тылбаастанар тиэкис кэрчигэ үксүгэр кылгас буолар уо.д.а.

Тылынан тылбааска тылбаасчыт тыл этээччини кытта тэҥҥэ, сонно тута тылбаастаан иһиэн эбэтэр иһитиннэриини, иһитиннэрии кэрчигин истэн баран тылбаастыан сөп. Онон тылынан тылбаас 2 көрүҥүн араараллар: тута ( синхронный) уонна утуу-субуу (последовательный) тылбаас. 1. Тута тылбаас - тылынан тылбаас саамай уустук көрүҥэ, үрдүк чыпчаала буолар. Тута тылбаас уратыта:

• тылбаасчыт саҥарар киһини истэ туран тэҥҥэ тылбаастыыр;
• тылбаастыыр кэмэ ыгым буолар (острый дефицит времени);
• саҥарар кэмигэр истэр, истэр кэмигэр саҥарар;
• саҥарар киһи тыл этэн бүтэһигэр тылбаас эмиэ оҥоһулла охсуоттаах (хаалыыта уһаабыта 2-4 сөкүүндэ буолар);
• тылбаас тэтимэ тыл этээччиттэн тутулуктаах;
• тыл этээччини тохтотор, ыйытар, көннөрөр кыаҕа суох;
• тылбаас ирдэбилигэр туох да чэпчэтии суох уо.д.а.

Тута тылбаасчыт анал кабинаҕа олорон үлэлиир. Кини манна тыл этээччи саҥатын наушникка истэр, итиэннэ тылбааһын микрофоҥҥа этэр. Онон тылбаасчыт саҥата саҥарааччыны истэригэр, өйдүүрүгэр мэһэйдээбэт. Тута тылбааска өссө ( сибигинэйии- нашептывание) диэн көрүҥ баар: тылбаасчыт истэр киһи аттыгар олорон сибигинэйэн тылбаастыыр (наушнигы туһаныахха сөп). Тута тылбаасчыт болҕойон истэр, улахан информацияны долоҕойго тутар, сөпкө өйдүүр, тылбааһы түргэнник булар, биир тылтан атын тылга түргэнник көһөр, өр тулуйан үлэлиир уо.д.а. сатабыла (умения) барыта үрдүк таһымнаах буолара ирдэнэр.

2. Утуу-субуу тылбаас- тылбаасчыт саҥарар киһи тыл этэн бүппүтүн эбэтэр ханнык эрэ кэрчигин эппитин кэннэ тылбаастыыр. Тылбаастанар иһитиннэрии ( исходная информация) кээмэйэ араас буолуон сөп: кыра этииттэн саҕалаан 20-30 мүнүүтэ кэриҥэ уһуннаах. Тылбаас бу көрүҥэ тылбаасчыттан уһун информацияны көтүппэккэ долоҕойго тутарын эрэйэр. Манна тыл этээччи саҥатын тылбаасчыт туспа бэлиэнэн суруйуон сөп. Бу тылбаас түөрүйэтигэр кылгатан бэлиэтээһин (КБ) дэнэр. КБ- иһитиннэрии сүрүн ис хоһоонун тылбааска тирэх буолар гына кылгатан сурунуу КБ ХХ үйэ 30-с сс. саҕаламмыта, онтон ыла хас да көрүҥ оҥоһуллубута. КБ сүрүн бириинсиптэрин тылбаасчыттар Женеватааҕы оскуолалара олохтообута ( Ж.Эрбер, Ж.Ф. Розан уо.д.а.), ССРС-ка бастакынан Р.К. Миньяр- Белоручев киллэрбитэ.

КБ сүрүн ирдэбиллэрэ:

• тиэкискэ этии сүрүн элеменэ барыта үөһэттэн аллара суруллар ( сахалыы этии ураты тутуллаах суох);
• саҥара киһи тылынан ( исходный язык) бэлиэтэнии;
• тылбаастыыр тылынан (язык перевода) бэлиэтэнии;
• саҥа этии саҕаланарын тиренэн көрдөрүү;
• ахсаан ааты, анал ааты кылгаппакка сурунуу;
• сурунарга кытаанах тастаах тэтэрээти, блокноту туттуу;
• А4 кумааҕыны сытыары тутан, 3 тэҥ кэрчиккэ араарыллар.

Билигин КБ маннык ньыматын араараллар: лексическэй, грамматическай, структурно- композиционнай:

1. Лексическэй ньыма: 1.1 кылгатан буукубанан сурунуу: а) тылга аһаҕас дорҕоону көтүтүү б) хоһуласпыт бүтэй дорҕоону судургутуу в) киэҥник тарҕаммыт кылгатыыны туттуу г) тыл сорҕотун собуйуу ( суффикс, сыһыарыы уо.д.а.)

1.2 Аббревиация - тыл эбэтэр тыл ситимин маҥнайгы буукубатынан кылгатан сурунуу: а) дорҕоонунан б) сүһүөҕүнэн г) икки ньыманнан ( смешанными) 1.3. Ахсаан ааты туттуу: а) ахсаан аат б) күн в) дьыл г) ый аата

1.4. Символынан бэлиэтээһин а) ыйар бэлиэ б) ыйытыы бэлиэтэ в) күүһүрдүү бэлиэтэ г) тэҥнэһии бэлиэтэ

2. Грамматическай ньыма тыл халыыбын ( буолбат халыып, тэҥнэбил, кэм, род, ахсаан) бэлиэтииргэ туһаныллар: 2.1. элбэх ахсаан 2.2. тардыы ситимэ 2.3. туохтуур сирэйдэниитэ 2.4. сөбүлэһии бэлиэтэ

3. Структурно- композиционнай ньыма: 3.1. КБ үөһэттэн аллара суруйуу; 3.2. логическай сыһыаны бэлиэтээһин

Кэлиҥҥи кэмҥэ тылынан тылбаас өссө биир көрүҥэ ордук тэнийдэ- көрөн туран тылбаас. Манна тылбаасчыт иһитиннэрии суруллубут форматын эрдэттэн эбэтэр үлэлиэн эрэ иннинэ көрөр. Тылбаасчыттан ирдэнэр сатабыл:

• түргэнник, сөпкө ааҕыы;
• хараҕынан синтагманы араарыы;
• тылбаастанар этии синтаксическай тутулун түргэнник булуу;
• этии тутулун элеменнарын араарыы;
• тылбааһы уонна ааҕыыны уонна тыл этээччини истиини дьүөрэлээһин

Тылынан тылбаас бары көрүҥэр тылбаасчыттан ирдэнэр сатабыл:

• - уһун иһитиннэриини ( информацияҕа, сообщение) долоҕойго тутуу;
• - болҕойон истии;
• этии суолтатын уларыппакка, сүрүн элеменнэрин көтүппэккэ этиини тэнитии ( речевая компрессия);
• иһитиннэрии уонна тылбаас кээмэйин тэҥниир туһуттан этиини тэнитии ( синтаксическое развертывание);
• иһитиннэрии ханнык эрэ кэрчигэ көттөҕүнэ көмөлөһөр сабаҕалааһын механизмын ( механизм вероятностного прогнозирования) туттуу;
• сыыһа сабаҕаланан тылбаастаммыты көннөрүү;
• ырыҥалааһын ( анализ);
• тылбааһы түргэнник булуу;
• иһиттиннэриини сөпкө өйдөөһүн;
• этиини сөпкө оҥоруу;
• өр тулуйан үлэлиир дьоҕур ( выносливость);
• толкуйдааһын;
• тирэх тыллары булуу;
• биир тылтан атын тылга түргэнник көһүү;
• биир тэтимнээх тылбаас;
• ис хоһоон охсуутун сөпкө туруоруу;
• үөрүйэх;
• хас да хайааһыны дьүөрэлээһин;
• тылынан суруллубатах тиэкси ырыҥалааһын;
• контексынан сэрэйии;
• араас саҥаны сатаан истии;
• тылбааһы сөпкө, чуолкайдык этии;
• элбэх истээччиттэн толлубат буолуу;
• киэҥ билии;

Тылынан тылбаас бары көрүҥэ тылбаасчыт тылы үрдүк таһымнаахтык билэрин эрэ буолбакка, өй-санаа (психическэй), эт-хаан (физическэй) өттүнэн тулуурдаах, тирэхтээх буоларын эрэйэр.