Туһалаах хамсаныылар
Киһи араас элбэх хамсаныылары оҥорор кыахтаах. Хамсаныылары оҥорууну киһи хас биирдии быччыҥар иҥэн сылдьар буор кута салайар. Хас биирдии быччыҥнар сөбүлэһэн хамсаныыларыттан туһалаах хамсаныы үөскээн тахсар. Сайдыылаах буор куттаах киһи түргэн, сыыдам эрээри, таба буолан сатанан тахсар хамсаныылары оҥороруттан атыттартан быдан уратыланар.
Сахалар ол иһин киһи хамсаныылары оҥорор кыаҕын быһааран буор куту араас таһымнарга араараллар. Буор кут үөскээһинэ оҕо кыра эрдэҕиттэн муҥнаах диэнтэн саҕаланан баран талааннаах диэҥҥэ диэри сайдыыны ситиһэр. Талаан диэн киһи буор кутун, хамсаныылары оҥорор кыаҕа муҥутуурдук сайдыбытын биллэрэр.
Табатык оҥоруу диэн олус былыргы кэмнэргэ таба таҥара буолар кэмигэр сайдан тугу барытын табатык, ол аата сөп түбэһэр гына оҥорор дьон баар буолууларын үөскэппит. Оҕо тугу оҥорорун барытын табатык оҥорор буолууга олус өр кэмҥэ үөрэнэр.
Хамсаныылары оҥоруу олус уустук. Киһи өйө-санаата буор кута үөрүйэхтэргэ үөрэнэн сайыннаҕына эрэ хамсаныы табыллара ситиһиллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ буор кута олус түргэнник сайдар. Илиитинэн ону-маны хам тутан ылары сатыырын тэҥэ, биир сааһыгар диэри быччыҥнарын табан хамсатан хаамарга үөрэнэрэ кыаллар.
Хаамыы уонна сүүрүү диэн киһи оҥорор быһыыларыттан саамай уустуктара буолаллар. Киһи быччыҥнарын тэҥнээн хамсатан көнөтүк туттунары ситиһэрэ ордук үлэлээх. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр тугу барытын табатык оҥорор буолууга үөрэнэр кыаҕа улаханын сахалар туһанан хамсаныыларга, үлэлииргэ туһа киһитэ оҥорон үөрэтэллэр.
Оҕо туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үгэстэри иҥэриммитэ үлэлииргэ баҕа санаатын үөскэтэн элбэхтик хамсаныылары оҥоро үөрэнэн үлэһит буоларыгар тириэрдэр. Бары хамсаныылары оҥорууга бу кэмҥэ үөрэнэрэ ордук табыллар.
Көрсүө, сэмэй киһи оҥорор хамсаныылара наҕыллык оҥоруллар хамсаныылары үөскэтэллэр. Наҕыллык, ыксаабакка, тиэтэйбэккэ эрэ сэмэйдик оҥоруллар хамсаныылар таба буолан тахсаллара элбэҕиттэн үлэһит сахалар көрсүө, сэмэй буолууну туһалааҕынан ааҕаннар ордук сөбүлээннэр оҕолорун үөрэтэллэр.
“Илии анныттан илдьиркэй, атах анныттан алдьархай” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыылара табыллыбакка хааллахтарына куһаҕаны, алдьатыыны үөскэтэн таһааралларын биллэрэр. Хамсаныы табылыннаҕына эрэ киһи туох эмэ туһалааҕы оҥороро кыаллар.
Хамсаныы сыыһа-халты буолан хаалыыта куһаҕаны үөскэтэрэ олус элбэх. Быһаҕынан сатаан туттуна үөрэнэ илик оҕо тарбаҕын быһыан сөп. Киһи кэһэйииттэн үөрэҕи ылынара төһө да түргэнин иһин, оҕо аан маҥнай үөрэнэригэр саллан хаалыытын үөскэтэриттэн үөрэнэрин бытаардыан сөп. Ол иһин уопуттаах улахан киһи быһааран, көрдөрөн биэрэрэ үлэҕэ үөрэниигэ ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Сахалар туһалаах хамсаныылары оҥоруу ыараханнарын ырытан үөрэтэннэр киһи буор кута сайдыытын таһымнарын арыйаннар Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр.
Киһи буор кута төһө сайдыылааҕыттан хамсаныылары хайдах оҥороро быһаччы тутулуктанар. Хамсаныылар хайдахтарыттан үлэни оҥоруу тутулуктаах. Былыргы кэмнэртэн үлэһит сахалар бу тутулугу үөрэтэн билэн, буор кут сайдыытын таһымнарга арааран тылларыгар киллэнэн туһана сылдьаллар:
1. Муҥнаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ буор кута сайда илигиттэн тугу эмэ оҥоро сатыыра табыллыбата элбэҕиттэн муҥнаах диэн буолар.
2. Муҥкук. Улаатан иһэр оҕо тугу эмэ оҥоро сатаабыта табыллан испэтиттэн санааргыыра, өссө хатылаан ылсыбакка быраҕан кэбиһэрэ муҥкук буолуутугар тириэрдэр.
3. Дьадаҥы буор куттаах киһи хамсаныылары оҥорорго сүрэҕэ суоҕуттан уонна табатык кыайан оҥорботуттан тугу оҥорбута барыта халы-мааргы буолан тахсаллар, ону тэҥэ, үлэни үлэлиири сөбүлээбэтиттэн чэпчэкини көрдүү сатыыра хаһан да хаалан хаалбат.
4. Үлэһит буор куттаах киһи куруук үлэлии, оҥоро сылдьар, тугу оҥорбута барыта табыллар, сөп түбэһэр буолан тахсарыттан элбэх туһалааҕы оҥорор кыахтанар.
5. Дьоҕурдаах буор куттаах киһи үлэһит киһи оҥорбутунааҕар тупсаҕай гына оҥорон таһаарар кыахтанар. Саҥаны, уратыны табан оҥорууга дьоҕурдаах киһи ордук табыллар.
6. Сатабыллаах буор куттаах киһи тугу оҥорбута барыта сатанар, атыттар сөбүлээн үтүктэр үлэлэрэ буолан тахсарыттан туох эмэ барыһы киллэриниэн сөп.
7. Талааннаах буор куттаах киһи тугу оҥорбута барыта үчүгэй буолар, атыттар хайгыыллар уонна үтүктэ, батыһа сатыыллар. Билигин талааннаахтар элбээннэр үчүгэйтэн үчүгэйи оҥоро сатааһын үксээн сылдьар.
Сахалар киһи буор кутун сайдыыларын бу таһымнарын тус-туспа арааран былыр үйэҕэ тылларыгар киллэрэн туһаналлара, ол кэмнэртэн үлэни хайдах үлэлээтэххэ ордук табылларын үчүгэйдик баһылаабыттарын биллэрэр.
Киһи күүстээх буолан араас туһалааҕы оҥорор. Үлэни оҥоруу күүһү тэҥэ, хамсаныылары тэҥнээн туһаннахха эрэ табыллар, сатанар кыахтанар. Күүс хамсаныылары кытта дьүөрэлэһэн, нэмин билэн үлэни оҥордоҕуна үлэ үчүгэйтэн үчүгэй буолан тахсара ситиһиллэр.
Буор кут диэн өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан бэриллэн иһэриттэн аймахтар уонна омук сайдыыны ситиһэллэрин түргэтэтэр аналлаах. Эр киһи үйэтин тухары үлэлиириттэн буор кута сайдан иһэр. Бу сайдыыны ситиспит буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэрин ыраас кыыс оҕону ойох ыллаҕына олоххо киллэрэр кыахтанар.
Эр киһи сайдыылаах буор кута кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэрин ыал буолуу үгэстэрэ оҥороллор. Бу үгэстэри тутуһуу эр киһи буор кута кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин олоххо киллэрэр.
Кыыс оҕо эргэ тахсарыгар энньэтин бэлэмнэнэн баран эр дьон, күтүөттэр кэлэн ыйыталаһалларын кэтэһэр. Күтүөт кэллэҕинэ төрөппүттэрин көмөлөрүн уонна төрүччү үөрэҕин туһанан сайдыылаах буор куттаах эр киһини талан ылара аймахтар, ону тэҥэ, омук сайдан иһэрин олоххо киллэрэргэ аналланар. Билигин сахалар сайдан иһэллэринэн бу олоххо туһалаах ыал буолуу үгэстэрин туһаныы ирдэнэр көрдөбүл буолла. (1,52).
Сайдыылаах буор куттаах оҕо эрэ аймахтары, омугу сайыннарар кыахтанар. Ол иһин кыыс оҕо ыалы тэрийэригэр күтүөттэри таба талан ылара таптал диэн туспа тылы үөскэппит.
Айылҕаттан кыыс оҕо ыалы тэрийэн аймахтары, омугу сайыннарар уонна оҕо төрөтөн ахсааннарын элбэтэр аналлаах. Таптал диэн тылы таба тал диэн тыллартан үөскэппиттэр уонна сайдыылаах буор куттаах күтүөтү таба талан ыларга анаан туттуллар.
Аймахтары уонна омугу үлэ эрэ сайыннарар. Үлэни оҥоруу киһи хамсаныылары хайдах оҥороруттан быһаччы тутулуктанар. Араас уустук хамсаныылары табан, сатаан оҥорор киһи ханнык баҕарар үлэни кыайар кыаҕа улаатар.
Үлэһит сахалар киһи хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кута төһө сайдыылааҕын, үлэни хайдах оҥороруттан булан үөрэтэн былыр үйэҕэ быһааран туһана сылдьаллар. (2,15).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.