Туттунуу
Сахалар киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэннэр санаатын күүһэ, өсөһө киһи тулуурун, дьулуурун үөскэтэн, киһилии быһыыланыыга тириэрдибитин арыйбыттар. (1,53). Оҕо улаатан истэҕинэ өһөс санаата тулуура, туттунар күүһэ эбиллэн биэрэр. Бу күүстэр киһиэхэ сүрү үөскэтэллэр, күүһүрдэллэр.
Туттунар күүс диэн киһи бэйэтин эрдэтээҕи санаатын тохтотор, уларытар кыаҕа ааттанар. Бу быһыы куһаҕан диэни оҕо эрдэттэн биллэҕинэ, ону оҥорор санаа киирдэҕинэ уларытан, бэйэтин туттунан куһаҕаны оҥорботун туттунар күүһэ үөскэтэр кыахтаах. Туттунан тохтооһун диэн киһи сыыһа-халты туттунан кэбиһэрин аҕыйатарга аналланар, ол аата түргэнник өйү-санааны уларытан, куһаҕаны оҥорор быһыыны киһи бэйэтэ билэн тохтотуунуута ааттанар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ “Тохтоо”, “Тулуй”, “Кэтэс” диэн үөрэхтэри билэн бэйэтин тохтотуна үөрэнэрэ, олоххо улахан туһалаах туттунар күүһүн үөскэтэн өйүгэр-санаатыгар иҥэрэр. Ол аата тугу эрэ оҥороору бэлэмнэммитин, санаатын уурбутун тохтотон, хаалларан атыҥҥа, өссө туһалаахха уларытар кыахтанара ааттанар.
Атаахтыы үөрэнэн хаалбыт оҕо туттунан тохтотунар күүһэ суоҕуттан улаханнык эрэйдэниэн сөп. Ханнык эрэ баҕа санаата туолбатаҕына, ону төрөппүттэринэн толоттороору ытаан, хайаан барара туттунар күүһэ суоҕун биллэрэр.
Сахаларга “Олох үөрэҕэ” диэн аналлаах үөрэх баар. Бу үөрэх сүрүн өйдөбүлүнэн кыра эрдэҕиттэн олоххо, үлэҕэ-хамнаска үөрэммэккэ атаахтыы сылдьыбыт оҕону олох үөрэтиэ диэн этэллэриттэн табатык өйдөнөр. Ол аата кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ олох үөрэҕэр үөрэппэтэх оҕолоро улаатан баран бэйэтэ олорор олоҕуттан уонна оҥорор быһыылара сыыһа-халты буолан тахсыыларыттан кэһэйэн үөрэниитэ “Олох үөрэҕэ” диэн ааттанар уонна “Олох үөрэҕэ ыарахан” диэн эбиискэ быһаарыылаах туттуллар.
Олох ханнык баҕарар кэмигэр оҕону тулуурдаах буолууга үөрэтии бастаан истэҕинэ табыллар. Экономика сайдыытыттан олох чэпчээн истэҕинэ араас абылаҥнара эмиэ эбиллэн иһэллэриттэн киһи тулуурга үөрэниитэ өссө кытаатан, ыараан биэриитэ ирдэнэрин сэбиэскэй былаас сыыһа үөрэҕин, билигин да тутуһа сылдьарбытыттан умна, хааллара иликпит.
Олох үөрэҕин тутаах көрүҥүнэн туохха барытыгар тулуурдаах буолуу ааҕыллар. Тулуурдаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах буолууга үөрэтиллибэтэх, кыра эрдэҕинэ ийэ куттара үчүгэй быһыыларынан иитиллибэтэх эдэрдэр сыыһа-халты туттунаннар, киһи быһыытын аһара, таһынан барыылары оҥороллоруттан ону-маны алдьаталлара, тоҕо түһэллэрэ, уоту ыыталлара, дэлби тэптэрэллэрэ элбиириттэн урут оҥоруллубуту сотору кэминэн суох оҥорор кыахтаналлар. Маннык кэм тиийэн кэлиитэ омукка улахан уларыйыылар киирэллэрин биллэрэр. Билигин Россияҕа үлэ-хамнас сайдыбата, кыаттарбата барыта оҕолору атаахтатан, киһи быһыытын аһара барар өйгө-санааҕа иитэллэриттэн тутулуктаах.
Тулуур улаатыытыттан, киһи баҕа санааларын толоро охсорун тулуйуутуттан тохтотунар, туттунар күүс үөскүүр. Мэниктиир оҕону тохтото түһүү, олордон ылыы тулуурун, туттунар күүһүн үөскэтэр.
Киһи араас элбэх баҕа санаалааҕыттан хас баҕа санаатын толорон иһэрэ хайдах да табыллыбат, ол иһин өй-санаа хайаан да хааччахтана сырыттаҕына эрэ олоҕо табыллар. Ол курдук, эр киһи үчүгэй дьахтары көрсө түһээт сыстаҥнаабытынан барбат, хайдах эрэ бэйэтин баҕа санаатын кыаннаҕына, тохтотуннаҕына, ааһа бардаҕына эрэ сатанар. Бу тохтотунар быһыы киһи сиэри, киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны тутуһарын, кыыллартан өйө-санаата уратылааҕын, туспа арахсыбытын, киһиэхэ туттунар күүһэ үөскээбитин уонна өйө-санаата сайдыбытын, тулуура улааппытын, оҥорор быһыыта тупсубутун бэлиэтэ буолар.
Тоҕо сорох киһи туттунар күүһэ суоҕуй, онтон атыттарга аҕыйаҕый? Бииргэ аһыы, үөрэ-көтө олорон, кыыһыра, ырдьыгыныы түһээт быһаҕы харбаан ылаат даҕаны билэр киһитин анньан кэбиһэргэ тиийэрий? Бу өйгө-санааҕа үөскээн кэлэр уустук боппуруостары быһаарыы аныгы ыччат өйө-санаата уларыйыытын хас да уонунан сылларга кэтээн көрүүнэн чуолкайдык быһаарыллар кыахтанна.
Кыра оҕону атаахтатыы, киһиргэтии, барыта бэлэмҥэ үөрэтии туттунар, тохтотунар күүһэ суох киһи буола улаатарыгар тириэрдэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Оҕо кыра эрдэҕинэ тохтотунар күүһүн үөскэтэр аһара барыма диэн үөрэх “Аһара ытаама, чэ, сөп буолуо, бүт”, “Тохтоо, олоро түс” диэн этиилэринэн саҕаланар уонна аан маҥнай аралдьытыынан ситиһиллэр, онтон улаатан истэҕинэ “Айыы диэмэ” диэн куһаҕан өйдөбүллээх тыллары саҥарыма уонна “Айыыны оҥорума” диэн киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥорума диэн үөрэхтэринэн салҕанан киһи буолууну ситиһиитигэр тириэрдэр.
“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэни билэн, таба сыаналаан, оҕо туохха барытыгар аһара барбат буолуутун ситиһии, төрөппүт сүрүн үөрэҕэ буоларын билигин “айыы үөрэҕин” албыныгар, айыыны оҥорууну “үчүгэй” диэн сымыйанан этиилэригэр төрөппүттэр киирэн биэрэн сылдьалларыттан эдэрдэр оҥорор куһаҕан, сиэри таһынан барар быһыылара эбиллэн иһэллэр.
“Тохтуу түс, олор”, “Мэниктээмэ” диэн этиилэр уонна оҕо кыра эрдэҕиттэн олору хайаан да толотторуу оҕоҕо тохтотунар, тулуурдаах буолар күүһү үөскэтэллэр. Бэйэлэрин баҕа санааларын тохтотунар күүстэрэ суох оҕолор улааттахтарына быстах санааларыгар баһыттаран эбэтэр онно киирэн биэрэн араас сиэри, киһи быһыытын таһынан барар быһыылары, халабыры, күүһүлээһиннэри оҥорор кыахтанан хаалыахтарын сөп.
Ханнык баҕарар балаһыанньаҕа киһи тохтотунар, толкуйдуу түһэр, санаатын уларытар кыахтаах буолара ирдэнэр. Ыксаабыт, ыгыллыбыт кэмҥэ киһи өйө-санаата кыарыыр, кылгыыр. Бу кэм тиийэн кэллэҕинэ сыыһа-халты туттунуу үксүүрэ ыксааһын, тиэтэйии куһаҕан майгы буоларын биллэрэр.
Тулуура суох киһи ыксаллаах, тиэтэллээх буолар уратылаах. Манна ордук урут түһэн оҥоро охсуу, айыыны, дьон билбэттэрин оҥоро сатааһын киирсэн хаалара оҕолорго сыыһа-халты туттунуу элбээһинин үөскэтэрин төрөппүттэр таба өйдүөхтэрэ, “айыы үөрэҕэ” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут сымыйа үөрэхтэрин албыныгар киирэн биэриэхтэрэ суоҕа этэ.
Олоххо киһи төһө кытаанах усулуобуйаҕа түбэһэр даҕаны этэ-сиинэ эрчиллэриттэн санаата бөҕөргөөн, доруобуйата өссө тупсан араас кыра ыарыылары тулуйар кыаҕа улаатар. Эккэ-сииҥҥэ кыра ыарыылары үөскэтэн, олору тулуйа үөрэнии тулуурдаах буолууну улаатыннарар. Айылҕа хааны сиир үөннэрэ үөскэтэр ыарыыларын тулуйууттан айылҕа киһини тулуурга үөрэтэрэ саҕаланар.
Илии хотуурун сытыылыы турар от охсооччуну соһуччу күлүмэн ытырбытыгар сапсына охсоору илиитин хотуурга быстан кэбиспитэ туттунар күүһэ тиийбэтин быһааран биэрэр. Ол курдук, туттунар күүс диэн киһи ханнык хамсаныыны, быһыыны оҥороро ордугун быһаарар сүрүн күүс буолар. Ол аата туттунар күүстээх киһи мээнэ, туһата суох, сыыһа хамсаныылары оҥорбот кыахтанара олоҕор ордук улахан туһаны оҥорор кэмэ кэлиэн сөп.
Кыра эрдэҕинэ куруук бэлэмҥэ, сылааска, үчүгэй, сымнаҕас усулуобуйаҕа улааппыт, элбэхтэ атаахтаан аһара көрүллүбүт-истиллибит оҕо улаатан олох ыараханын билэн истэҕинэ ыарырҕатара, санаата түһэрэ элбиир. Барыта бэлэмҥэ үөрэнии, олоххо көрсүллэр ыараханнарын тулуйууну суох оҥорорунан арыгыһыт буолууга тириэрдэрин сахалар билэн “Атаах оҕо арыгыһыт буолар” диэн этиини үөскэтэн туһана сылдьаллар.
Киһи хаһан баҕарар үөрэҕи ылымтыа. Сааһыран иһэр киһи үөрэҕи ылынара ыараан, уһаан иһэрин тэҥэ, умнугана эбиллэн иһэринэн иҥэринэрэ бытаарар. Онтон оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэх олус кытаанахтык иҥэринэн, түргэнник үгэстэри үөскэтэринэн уратыланар. Оҕо кыра эрдэҕинэ аан маҥнайгы билиилэриттэн саҕалаан бэрээдэккэ үөрэтии ордук тиийимтиэтин уонна туһалааҕын сахалар ийэ кут үөскээһинэ диэн үөрэхтэрэ биллэрэр.
Дьону кытта сыһыаҥҥа тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах киһи аһара туттунуулары оҥоруон сөп. Ол курдук, кыратык кыыһыра түһээт ол-бу диэн этэн, саҥаран, этиһиини саҕалаан баран онон-манан быраҕаттанан кэбиһэн охсуһууга тириэрдэн кэбиһээччилэр билигин элбээтилэр. Улахан киһи атын дьону кытта сыһыаныгар хаһан баҕарар туттунар күүстээх буоллаҕына эрэ тапсар, бииргэ үлэлиир, киһи быһыытын тутуһан олорор кыахтанар.
Киһи үйэтин тухары бэйэтин араас элбэх баҕа санааларын туттуна, хааччахтыы сырыттаҕына эрэ, киһи быһыытын аһара баран сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиспэккэ олоҕун олорор кыахтанарын таба сыаналаан оҕону кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла сиэри-туому, бэрээдэги, киһи быһыытын тутуһар үөрэҕи үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии эрэйиллэр.
Аһылыктан туттунар буолуу диэн үөрэх оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, киһи буолууну баһылаабытын кэнниттэн кэлэр, дьон үгүстэрэ эрэйдэнэр үөрэхтэрэ буолар. Ол курдук, сымнаҕас, аҕыйахтык хамсанар олохтоохтор кэлин, сааһыран истэхтэринэ эттэрэ-сииннэрэ эбиллэрэ, уойан бараллара элбээтэ. Аһылыктан туттунуу күүһүрдэҕинэ, киһи аһара элбэҕи аһаабакка, бэйэтин баҕатын туттунан, уойан барыыттан көмүскэллээх буолар кыахтанар. Бу аһылыктан туттунар күүс киһини арыгыны элбэхтик иһэн арыгыһыт буоларыттан эмиэ харыстыыр кыахтаах. Ол иһин киһи, бу туттунар күүһүн күүһүрдэн биэрэ сылдьара эрэйиллэр.
Арыгыны аһара истэххэ үөскүүр төбө ыарыытын үрүүмкэ арыгыны иһэн абырахтанан кэбиһии суох оҥороро дөбөҥө, үчүгэйэ туттунар, ыарыыны тулуйар күүһэ суох киһини арыгыһыт буолууга тириэрдэрэ элбэх. Итини тэҥэ, наркотиктарга үөрэнииттэн үөскүүр “ломка” диэн күүстээх ыарыыны бэйэлэрэ тулуйан, хайдах эмэ аһарынар кыахтаахтар наркотиктан эмтэнэр, быраҕар кыахтара улаатар.
Туттунар күүс улаатарын өсөһүннэрэ үөрэтии үөскэтэр. Ол аата “Мин маны кыайабын”, “Мин маны тулуйабын”, - диэн санааны бөҕөргөтүнүү, өсөһөн тулуйа сатааһын тулууру, туттунар күүһү улаатыннарар. Тулуурдаах буолуу улааттаҕына, күүһүрдэҕинэ киһи туттунар күүстэнэр. Манна кэлэн сахалар оҕону үөрэтэргэ аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооннорун санатыахпыт этэ. Өһөс киһи тулуурдаах, ылыммыт сыалын ситиһиигэ дьулуура улаатар. Ол аата оҕону иитиигэ, бу өс хоһоонун бары, сайдыыны ситиһэ сатааччылар туһаналлара эрэйиллэр.
Үгэс буолуу куһаҕан өрүттэрэ; табаах тардыыта, арыгы иһиитэ, наркотиктары туһаныы, оонньууга, лудоманияҕа ылларыы барылара сахалар Кут-сүр үөрэхтэринэн толору быһаарыллаллар. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута тулуурга иитиллибэтэх, атаахтыы сылдьыбыт буоллаҕына, ханнык да баҕа санаатын кыайан кыана туттубат, оҥорор быһыытын кыайан тохтотуммат буола улаатара, итинник эрэйдэргэ тэбиллэригэр тириэрдиэн сөп.
Христианскай, православнай таҥара үөрэҕэ “Аҥар иэдэскин оҕустахтарына, атынын тоһуйан биэр” диэн көннөрү киһиэхэ таба өйдөммөт курдук этиитэ эмиэ ураты тулуурдаах, туттунар күүстээх киһини иитэн, үөрэтэн улаатыннараргэ аналлаах, атын киһи охсорун курдук куһаҕан дьайыылаах быһыыны холкутук тулуйар киһи улахан тулуурдаах буолара быһаарыллар.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута тулуурга иитилиннэҕинэ уһун үйэтин тухары сыыһа-халты туттубакка, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыаҕа улаатар. Тулуурга үөрэнии киһиэхэ ыараханнык дьайарыттан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр уонна киһиэхэ сүрү үөскэтэр, сайыннарар аналлаах. (2,92).
Сэбиэскэй былаас дьоҥҥо үчүгэйи оҥоробут диэн сымыйалаан, албыннаан бу, киһи барыта тулуйуохтаах ыарахан үөрэҕин суох оҥорбута билигин кэлэн дьайыыта тиийэн эдэрдэрбит тулуура, дьулуура суохтарыттан араас буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээбитин таһынан, туһалаах үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлииллэрэ аҕыйаата.
Саха омуга саҥа үйэҕэ сайдыыны ситиһэр санаата эбиллэн иһэр. Омугу үлэ эрэ сайыннарарын таба сыаналааһын эрэйиллэр. Ол иһин үлэни кыайар кыахтаах көрсүө, сэмэй дьон элбээтэхтэринэ эрэ омук сайдыыны ситиһэрэ кыаллар.
Сүр диэн санаа күүһэ киһиэхэ тулууру, туттунар күүһү, өһөс санааны үөскэтэринэн, аһара баран хаалбатаҕына, киһиэхэ олус улахан туһаны оҥорор. (3,86).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. – Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. – 92 с.
2. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.
3. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.