Тустууктар-боотурдар
Былыр-былыргыттан улахан аймахтар, аҕа уустара күөн туттар, күүстээх, кыахтаах дьонноох буолаллар этэ. Күүстээх, кыахтаах, сэриигэ киирсэргэ аналлаах үөрэхтээх эр дьону ол кэмнэргэ боотурдар диэн ааттыыр этилэр. Араас сир былдьаһыыларыгар кинилэр бастаан тиийэн быһаарсаллара.
Уолаттары кыра эрдэхтэриттэн аналлаах боотур үөрэҕэр үөрэтэн бэлэмнииллэрэ. Эдэрдэри араас элбэх күрэхтэһиилэргэ кытыннаран ким күүстээҕин, кыахтааҕын быһааран иһэллэрэ.
Ыһыахтан саҕалаан бары уруулар күрэхтэһиилээх ыытыллар этилэр. Бу күрэхтэһиилэргэ кыайыыны ситиһии аҕа ууһун аатын киэҥник тарҕатара, атыттар бары бу, күүстээх, кыахтаах дьонноох аҕа ууһун кытта кыттыһа, ыал буола сатыыллара үксүүрэ.
Күүстээх, кыахтаах дьону араас күрэхтэһиилэргэ быһааран биллиигэ таһаараллара. Былыргы кэмнэргэ саамай тарҕаммыт көрүҥнэринэн атах оонньуулара, сүүрүү, сыал ытыыта, тустуу, мас тардыһыыта, таас көтөҕүүтэ уонна ат сүүрдүүтэ буолаллар этэ. Билигин араас күрэхтэһиилэр элбээн тураллар.
Уолаттарга, эр дьоҥҥо хаһан баҕарар биир-бииргэ быһаарсыы тирээн кэлиэн сөп. Дьахтар былдьаһыыта биллибэтинэн да буоллар баарынан ханнык эрэ көрүҥҥэ күрэхтэһиини эрэйэр. Күрэхтэһии эр киһи кыайыыга дьулуурун улаатыннарарынан олоххо сыалы ситиһэргэ туһалыыр оруоллаах. Ону тэҥэ, дьахталлар күүстээх, кыахтаах, олоххо ситиһиилэри оҥорорго дьулуурдаах эр киһини сөбүлүүллэрэ хаһан да хаалан хаалбат.
Биир-бииргэ быһаарсыыга улахан туһалаах оруолу тустуу ылар. Тустууга кыайыы эр киһи күүһүн уонна кыаҕын толору быһааран кыаттарбыкка өйдөтөрө ордук улахан туһаны оҥорор.
Сахаларга тустуу бастакы миэстэҕэ турар. Ол иһин сахалар бары кыра эрдэхтэриттэн тустуунан дьарыктаналлар. Олус былыргы кэмнэртэн хапсаҕай диэн тустуу көрүҥүн сахалар үөскэтэн киэҥник тарҕаппыттар. Бу тустууга сири таарыйдахха кыаттарыы буолара тустааччы сэрэҕин өссө улаатыннарарын таһынан кыаҕын, хамсанара түргэнин уонна сымсатын быһаарар эбиискэ суолталанар.
Хап уонна саҕай диэн тыллартан үөскээбит хапсаҕай диэн ааттаах тустуу сахалар үөскэппит тустуулара буолар. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин тас таҥаһы устан баран тустубутунан, быһаарсыбытынан барыллара биллэрэр.
Көҥүл тустуу диэн сайдыбыт, тупсубут, кэнники тарҕаммыт тустуу көрүҥэ буолар. Аналлаах сымнаҕас маакка тустулларынан уонна эбиискэ тэрээһинэ элбэҕинэн хапсаҕайдааҕар тарҕаныыта аҕыйах.
Күүс диэн эккэ-сииҥҥэ үөскээн иһэр эньиэргийэ буолар. Арай бу эньиэргийэни таба туһаныы улахан уустуктары үөскэтэр. Күүс дьайыыта төһө түргэтээн иһэр даҕаны туһуламмыт күүһэ эбиллэн биэрэрэ сахаларга былыргыттан биллэр. “Сыыдам хамсаныы” диэн күүстээх эрээри, түргэн хамсаныы ааттанар.
Киһи этин-сиинин күүһүн табан туһанарыгар буор кут диэн өйө-санаата улахан туһалаах. Буор кут диэн эт-сиин хамсаныылары оҥороруттан үөскээн тахсар өй-санаа буолар уонна үөрүйэххэ кубулуйдаҕына эти-сиини киһи санаатын хоту хамсатар кыахтанар.
Киһи күүстээх уонна түргэн хамсаныылары оҥорорун буор кута төһө сайдыылааҕа быһаарар. Эр киһи төһө сайдыылаах буор куттаах даҕаны араас уустук үлэлэри табан, сатаан оҥорорун тэҥэ, хамсаныылара күүстээх уонна сыыдам, сылбырҕа буоланнар тустууга ситиһиилээхтик кыттар кыахтанар.
Сахалар былыр-былыргыттан күүстээх, кыахтаах эр киһи оҕолоро, сиэннэрэ кинини удьуордаатахтарына уонна утумнаатахтарына кини курдук күүстээх уонна кыахтаах буолан төрүөхтээхтэрин билэллэр. Ол иһин эр киһи ыраас кыыһы кэргэн ылара ирдэнэр көрдөбүл буолара.
Бэйэтэ күүстээх, кыахтаах эр киһи оҕолоро, сиэннэрэ кини курдук күүстээх, кыахтаах буолалларын киһи бэйэтин үйэтигэр кэтээн көрөн да билэр кыахтанар. Күүстээх, кыахтаах киһи сиэннэрэ тустууга биллэр ситиһиилэри оҥорбуттара биллэллэр:
- Биллэр күүстээх Бөҕө Тараҕай сиэнэ кылгастык сбордана түһээт Россияҕа тиийэн ситиһиилээхтик тустан кэлэрэ.
- Күүстээх киһи Уйбаан Морфунов үс сиэннэрэ үрдүк кылаастаах тустууктар буола үүммүттэрэ.
Россияҕа нууччалар чемпион тустууктара суох буолбута ыраатта. Тустууну барытын Кавказ омуктара баһылаан иһэллэр. Омук мөлтөөн иһиитэ дьахталлар бэйэлэрин көҥүллэринэн эр киһини талан ылан эргэ барыыларыттан саҕаланан тарҕанан барарын тохтоттоххо эрэ эр дьон күүһүрэллэрэ кыаллар. Кыахтаах, күүстээх тустууктара суох буолбут омук симэлийиигэ тиийэр.
Күүстээх, кыахтаах эр дьон элбээһиннэрин буор куту харыстааһын олоххо киллэрэр. Ыраас кыыс оҕо эрэ эр киһини удьуордуур уонна утумнуур оҕону төрөтөрүн сахалар билэн ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаналлар. (1,87).
Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан, оскуолаҕа уонна араас үөрэхтэргэ уһуннук үөрэтэрэ кыыстарын харыстаабат буолууларын сайыннаран кэбистэ. Итини тэҥэ, сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар була сатаан “айыы үөрэҕин” айаннар, ол-бу айыыны оҥорууну “үчүгэй” диэн этэннэр, эдэр кыргыттар улаатталлар эрэ биир сатыыр айыыларын оҥоро охсоллорун, кыыстарын харыстаабаттарын үөскэттилэр.
Аймахтар сайдалларын туһугар билигин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕиттэн” босхолонуу сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Аймахтар сайдан, буор куттара күүһүрэн, кыаҕыран иһэллэрин аҕа ууһун баһылыга оҥоро сылдьара ордук табыллар. Аҕа ууһун баһылыга аймахтара сайдыылаах буор куттаах буолалларын ыал буолуу үгэстэрин тутуһан хааччыйара эрэйиллэр.
Биир хаан аймахтар буор куттара биир буолар. Күүстээх, кыахтаах эр киһиттэн кинини удьуордуур, утумнуур оҕолор төрүүллэрин ситиһии аймахтар сайдан иһэллэрин үөскэтэрин туһанар кэм кэллэ.
Аймахтарга тустууктар уонна араас спортсменнар бааллара сайдан, күүһүрэн иһэллэрин биллэрэр биир тутаах бэлиэ буолар. (2,87).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.
2. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.