Тураах сугуна
Тураах сугуна
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тураах сугуна (жимолость съедобная) - сэбирдэҕэ суох кыстыыр 0,5-1,5 м үрдүктээх талах, сэдэх соҕустук лабааланар эриллэҕэс умнастаах, биир бөлкөйгө 4-6 умнас баар. Сэбирдэҕэ уһун синньигэс пластинкалаах, уһуктаах, кылгас тууралаах, укка утарыта олорор. Саҥа тахсыбыт сэбирдэх хойуу ньуолах түүлээх, ол түүтэ кэлин сэдэхсийэр. Ыам ыйын бүтүүтэ - бэс ыйын саҥатыгар сибэккилиир. Аҕыйах сибэккилээх суончуктуҥу дьукаах сибэккилэр сэбирдэх хонноҕор син өлгөмнүк тыллаллар. Чааскыта хоруоната кылгас туруупкалаах, боруоҥкалыы кэтириир эминньэхтээх, араҕас өҥнөөх. Тычинката 5, соҕооччуга биир. От ыйын саҥатыттан аһа ситэн барар. Аһа - 1-1,2 см усталаах ньолбоҕор хара отон, көҕөрүмтүйэн көстөр суураллымтыа туналаах. Отоно хабархайдыҥы-минньигэс амтаннаах эрээри ньулуун, үчүгэй сыттаах, хойуу сүмэһиннээх, өҥө да, амтана да сугун отонугар маарынныыр.
Үүнэр сирэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саха сирин киин, соҕуруу, хотугулуу-илин улуустарыгар өрүс хочотун ойуурун ырааһыйатыгар, тыа саҕатыгар, маар тулатыгар сииктээх сири талан үүнэр. Хаһан да кэлимсэ бөлкөйүнэн тарҕаммат, атын талахтары кытта абына табына булкуһан үүнэр. Саха сирин тас өттүгэр Илин Сибиир, Дальнай Восток соҕуруу кэтирээһинигэр, Китай хотугулуу-илин уһугар, Японияҕа, Кореяҕа баара биллэр. Сибииргэ үүнэр 6 көрүҥүттэн иккитэ Саха сиригэр үүнэр (алтайская жимолость уонна жимолость съедобная) Бу икки көрүҥ сэдэхтик үүнэр буолан иккиэннэрин тураах сугуна дииллэр.
Химичэскэй састааба
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Отоно элбэх витамииннаах ол иһигэр С, Р витамин, органическай аһыбалардаах, калий, натрий, магний, тимир, кальций, дьуот туустардаах, саахардаах, куураҕас эттиктэрдээх.
Эмтээх свойствата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сүһүрүүгэ, титирииргэ, хаан аҕыйаатаҕына, хаан баттаһына үрдээтэҕинэ, авитаминозка кэмнээн туһаналлара биллэр. Норуот эмчиттэрэ тураах сугунун лабаата, хатырыга оргуйбут уутун ииктэтэр, чэлкэх үөскээһинин намыратар ньыма курдук туһаналлар. Саҥа тыллыбыт сэбирдэх суурадаһына ангинаҕа айаҕы, күөмэйи сайҕанарга туһалаах. Тураах сугунун көпсөркөй, сииктээх буордаах сиргэ үүннэрэн көрөр харайар, туһанар сөп. Ол гынан баран бу көрүҥү алтай жимолоһыттан дэбигис арааран билэр наада.
Литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тимофеев П.А., Иванова Е.И., "Саха сирин отонноох үүнээйилэрэ" 1994с. ISBN 5-85841-041-3