Тоҕус айыыны оҥорума
Киһи өйүн-санаатын бэйэтэ эрэ салайар, ол аата туох үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын таба арааран билэрэ эрэйиллэрин ааһан, тутаах көрдөбүл буолар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын билэригэр “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанар.
Дьон куһаҕаны аҕыйаҕы оҥороллор. Тоҕус эрэ ахсааннаах содулу үөскэтэр куһаҕан быһыылары оҕо, киһи билэр буоллаҕына, олору оҥорбот кыаҕа улаатар. Бу куһаҕан диэни билэр буолуута үөскээн куһаҕаны оҥорорун тохтоторго туһалыыр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн сахаларга суох саҥа тылы булан бары куһаҕаннары ааттыы сатыыллара дьон өйө-санаата “үчүгэй” диэн ааттаммыт диэки өттүгэр халыйыытын үөскэтэр. Араас салайааччылар тугу барытын “аньыы” диэн ааттааннар бэйэлэрин диктатураларын үөскэтиэхтэрин сөп.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһарынан уонна “Киһини санаата салайар” диэн этиини билэринэн өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын оҥорбот. Сахалыы итэҕэл айыы диэн тыла икки өрүттээх өйдөбүлэ киһи оҥорор быһыыта оҥорбутун кэнниттэн икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын атыттар үөрэтэн билэн табатык быһааралларын тутуһар.
Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэн олоҕор туһана үөрэннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр кыахтанарын сахалыы таҥара үөрэҕэ быһаарар. Өйгө-санааҕа үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран туһаныы, балар кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэриттэн өссө улахан уустугу үөскэтэллэрин таба арыйан дьоҥҥо тириэрдэр.
Итэҕэл, өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт дьон сүрүн уратыларынан, бу олоххо кэмиттэн-кэмигэр үөскээн кэлэр өй-санаа уларыйыытын, хардары-таары солбуйсан биэриилэрин табатык быһааран итэҕэйээччилэргэ тириэрдэллэрэ буолар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр бары-барыта “үчүгэй” буолла диэн этэннэр халыйыыны үөскэтэннэр, үчүгэй аһара барыытын олоххо киллэрэ сылдьыбыттара. Былаас уларыйыытыгар “үчүгэй” диэн ааттана сылдьыбыт дьадаҥылар куһаҕаҥҥа түспүттэрэ, онтон куһаҕан баайдар үчүгэйгэ тахсыбыттара. Бу буолан ааспыт быһыы “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно табатын дакаастыыра улахан суолталаах. Өйгө-санааҕа киирбит маннык тосту уларыйыы, солбуйсуу кэлэн ааспытын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар билигин даҕаны билбэккэ сылдьаллар.
Сахалар итэҕэллэрэ айылҕаттан, күн сырдыгыттан уонна хараҥа буоларыттан улахан тутулуктааҕын үчүгэйи үрүҥ диэн, онтон куһа-ҕаны хара диэн ааттаан тус-туспа араарара биллэрэр.
А. Халлаан сырдааһына, сырдык буолуута киһи хараҕа көрөрүн тупсаран үчүгэй диэн өйдөбүлүн үөскэтэр.
Б. Хараҥа буолуута киһи көрөрүн мөлтөтөн хара, хараҥа куһаҕан диэн өй-санаа олохсуйарыгар тириэрдибит.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһарыттан диктатураны үөскэппэт. Кэмэ кэллэҕинэ, ол аата аһара баран хаалбыт үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйан биэрэрэ хайаан да тиийэн кэлэрин таба быһааран итэҕэйээччилэргэ тириэрдэн өйү-санааны аһара ыыппат.
Өй-санаа саамай уустугунан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныы буолар. Диктатураҕа кубулуйан хаалбыт улахан таҥара үөрэхтэрэ итэҕэйэр дьоҥҥо “үчүгэй” бу баар, маны оҥор, онтон бу “грех”, “харам”, “аньыы” диэннэр, маны оҥорума диэн этэн үөрэтэн-нэр бэйэлэрэ баһылыыр былаастарын күүһүрдэ сатыыллар.
Оҕо улаатан иһэн дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын арааран билэр буоллаҕына олору оҥорбото, туттунара үөскүүрүттэн үчүгэйи оҥороро элбиирэ ситиһиллэр.
Дьон уһун үйэлэр тухары үчүгэй диир быһыыларын элбэҕи оҥороннор үчүгэй аһара элбээн сылдьар. Билигин букатын да кыайан ааҕыллыбат туруктанна. Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Бобуута суоҕу оҥоруохха сөп” диэн этиини тутуһан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын боптоххо, ол аата олору оҥорбот буоллахха киһи буолууну ситиһии кыалларын тутуһар.
“Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ этэрэ тоҕус эрэ ахсааннаах улахан содулу үөскэтэр дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо оҥорботоҕуна киһи буолууну ситиһэрин биллэрэр.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ бобор куһаҕан быһыылара манныктар:
1. Албыннаама.
2. Оттомо суох буолума, киһиргээмэ.
3. Ымсыырыма, ордук санаама.
4. Куһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама.
5. Уорума.
6. Өһүөннээмэ.
7. Иирсээни тардыма.
8. Өлөрүмэ.
9. Алдьатыма. (1,70).
Бу ааттаммыт куһаҕан быһыылары оҕо билэн, оҥорбот буоллаҕына киһи буолууну ситиһэр кыахтанарын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһанарга аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билии уонна олору оҥорбот буолуу үөрэниини чэпчэтэн улаханнык туһалыыр.
“Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэх үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныыга чопчу быһаарыыны киллэрэн киһиэхэ куһаҕан ханна баарын ыйан биэриини оҥорон сахалыы таҥара үөрэҕин туһатын улаатыннарар. (2,50).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай. Издательский дом “Якутия”, 2005. - 80 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.