Тиэкис сахалыыттан нуучча тылбаас

Тезис

Сахалар барахсаттар оҕолорун ыал гынан тэрийэллэригэр сүүһүнэн сүөһүнэн энньэлээн, сулуулаан саха ынаҕын тэниппиттэр. Ынаҕы аан бастаан сахалар дьиэтиппиттэр эбит.

Сыала: Оҥхойго аҕалыллыбыт саха ынахтарын, Хороҕо Николашкин Николай Викторовичка баар соҕотох саха ынаҕын уратытын чинчийии, булкаастаах ынахтары кытта тэҥнээн көрүү.

Соруктара:

1. Саха ынаҕын туһунан билии, үөрэтии.

2. Оҥхойго саха ынахтарын көрөр-истэр Давытвтор санааларын хомуйуу.

3. Саха ынаҕын уратыларын чинчийии.

4. Саха ынаҕын биһиги ынахтарбытын кытта тэҥнээн көрүү, барыыстарын суоттааһын.

5. Нэһилиэнньэҕэ үлэ түмүгүн билириһиннэрии, өйдөтүү үлэтин ыытыы, пособие бэлэмнээһин.

Сабаҕалааһына: Саха ынаҕа-саха төрүт дьарыгын, тылын-өһүн, культуратын иҥэринэ сылдьар эриэккэс көстүү. Саха алаастан тэйдэҕинэ саха омук омук быһыытынан эстэр, кэхтэр куттала тирээн кэлиэ.

Тоҕоостооҕо: сүтэ сыспыт, үгүс үчүгэй өрүттэрдээх саха ынаҕын дэлэтии бириэмэ ирдэбилэ буолла. Бу кэскиллээх дьыалаҕа кыттыһарбыт хайаан да наада. Төрөөбүт нэһилиэкпэр иитиллэ турар саха ынахтарын чинчийэрбит буоллар туһалаах буолуо этэ.

Сонуна: Саха ынаҕа ордугун өйдөөн элбэтэргэ ылсарбыт буоллар өбүгэ махтала муҥура суох буолуо этэ.

Саха омуга Уһук Хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар саха боруода ынах сүөһүнү иитэн, киһи аймах цивилизациятын байыппытынан киэн туттабыт.Саха ынаҕа норуот үгүс үйэлэр усталарыгар Хоту сир тымныы усулуобуйатыгар ыыппыт селекциялыыр үлэтин түмүгэр үөскээбитэ. Билигин 2013с. алтынньы 1 күнүнээҕи туругунан, баара-суоҕа 1440 төбө, ол иһигэр 512 ынах ордон хаалла. Онтон билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 700 төбө саха ынаҕа баара биллэр. Уталытыллыбакка быыһыыр дьаһаллар ылыллыбатахтарына, саханы саха гыммыт ытык сүөһүбүтүн сүтэрэр кутталлаахпыт.

Саха ынаҕын билиҥҥи үйэҕэ саамай наадалаах ураты хаачыстыбаларынан-тымныыны тулуйарынан, кыра аһылыгынан элбэх бородууксуйа биэрэринэн, ыарыыга ылларбатынан, хойуу үүтүнэн, этин тахсыыта элбэҕинэн.

Биһиги сүөһүбүт киин Азияттан төрүттээҕин, үөскүүрүгэр туран монгол уонна зебутуҥу сүөһү булкуспута диэн этиэххэ сөп.

Саха ынаҕын тас көрүҥүн уратыта

Саха ынаҕын төбөтө кылгас, ыйааһына чэпчэки. Кэтит сүүстээх, сирэйин уҥуоҕа көнө, кэтэҕин уҥуоҕа суох. Мунна барыларын киэнэ хара, үгүс ынах кэлтэгэй ый курдук муостаах. Кылгас атахтаах, уһун эрээри синньигэс түөстээх, барыта орун-оннугар олорор киппэ, симии эттээх-сииннээх. Саха ынаҕа араас дьүһүннээх. Хара, кугас, маҥан, уот кугас, кыһыл, эриэн, бэл, леопард курдук эбир өҥнөөх буолар. Төбөтүгэр эбэтэр атахтарыгар маҥаннаах. Хап-хара дьүһүннээх сүөһү эмиэ баар буолар. Саха ынаҕын ньирэйэ төрүүрүгэр кугас өҥнөөх буолар, кэлин, улаатан истэҕин аайы, дьүһүнэ уларыйар.

«Сардаана» передачаҕа Диана Васильевна Чомчоева ыалдьыттаабыта уонна саха ынаҕын туһунан кэпсээбитэ. Кинилэр саха ынаҕын ииттибиттэрэ балай эмэ буолбут. Саха ынаҕын кытта алтыһар үчүгэйи эрэ биэрэр эбит, хайдах да хайҕыан булбат. Сайынын үүтүн сыата 12-14% тиийэр диир, 10л үүттэн 1,5л сүөгэйи ылыахха сөп үһү. Этигэр, үүтүгэр омега бааллар, ол иһин радиацияны эмтиир свойствалаах. Ону биһиги практически туһанан дакаастаатыбыт диэн кэпсээтэ. Саха ынахтара уратылара диэн сүрдээх сымнаҕастар, киһини өйдүүллэр диир. Үчүгэйдик аһатыахха, таптыахха эрэ наада. Олимпиецтары иитэн таһаарыахпытын баҕарар буоллахпытына саха ынаҕын ииттиэхтээхпит диэн түмүктээбитэ.

2015 сыллаахха биһиги улууска Оҥхой нэһилиэгэр 32 төбө саха ынаҕын Горнай улууһун Маҕараһыттан, Дьокуускай Намын Таастааҕыттан аҕалан иитэн тураллар. 12 ынах, 5 атыыр оҕус, 8 борооску, 7 тыһаҕас. Бу сүөһүлэр администрация тыа хаһаайыстыбатын главнай специалиһын Николай Федотович Семенов эппиэтинэһигэр сылдьаллар. Сүөһүлэри кэргэнниилэр Давыдов Михаил Прокопьевич, Давыдова Мария Ивановна көрөллөр. Былырыын 11 сүөһү төрөөбүтэ, ньирэйдэрэ бары бааллар. Быйыл 7 ынах төрөөн турар, оҕолоро доруобайдар. Билигин да төрүүр сүөһү элбэх, кэлбит 7 тыһаҕас эбиллэн уопсайа аны 12 ынах төрүөхтээх. Үүттэрин үүт собуотугар туттаран иһэллэр. Билигин ахсааннара 52 тиийдэ.

Давыдовтар бэлиэтииллэринэн, саха сүөһүлэрэ биһиги сүөһүлэрбититтэн уратылара:

1. Уҥуохтарынан кыралар, атахтара кылгас, муостара уһун, сытыы;

2. Бары кэриэтэ хара эриэн дьүһүннээхтэр, хойуу, көп түүлээхтэр;

3. Бор сүөһүлэр, сириксэннэрэ суохтар, төһөнү баҕарар тугу биэрэргинэн сииллэр, эбии аһылыкка наадыйбаттар;

4. Тымныыны тулуйумтуолар;

5. Майгылара сымнаҕастар, имэрийтэрэллэрин сөбүлүүллэр;

6. Оҕомсохтор;

7. Көрүүтэ судургу;

8. Үүттэрэ күҥҥэ 3-4 киилэ, ол оннугар хойуу, эмтээх. Эбии аһатар буоллар, үүттэрэ лаппа эбиллэр, сыата үрдүүр чинчилээх

Саха ынахтарын булкаастаах ынахтарын кээмэйдэрин, күҥҥэ төһө үүтү ыаталларын, үүттэрин сыатын, аһылыктарын нуорматын тэҥнээн көрдүбүт. Тэҥнээһин көрдөрөрүнэн кээмэйдэрэ лаппа кырата, үүттэрин сыата үрдүгэ, аһылыктарын нормата кырата дакаастанна.

Хоро нэһилиэгин опыттаах бэтэрэнээрэ Николашкин Николай Викторовичка Эбээн-Бытантайыттан Горнай улууһун Маҥараһыгар аҕалыллыбыт саха ынахтарын биир тыһы оҕото подарок быһыытынан тиксибит. Былырыын бургунас этэ, уулаах, көрүҥүнэн намыһах, ол гынан баран бөкүнүк, киппэ, маҥан эриэн, саадьаҕай. Николай Викторович бэлиэтииринэн бу саха ынаҕа аһылыга лаппа кыра, сааҕа аҕыйах, туберкулез, бруцеллез, лейкоз, атахсыт ыарыыларга ылларбат, тымныыны тулуйумтуо эбит.

Үүттэрин сыанатын араастаһыыта: 118800-117600=1200солк. (биһиги ынахпыт үүтүн барыыһа).

Саха ынаҕын этэ -120кг*550солк.=66000солк.

Симментаал ынаҕын этэ-150кг*450солк.=67500солк.

Эт сыанатын араастаһыыта: 67500-66000=1500солк. (биһиги ынахпыт этин барыыһа).

Биһиги ынахпыт эбии аһылыга (комбикорм) суох сатаммат- 2куул(2000солк.)

Бу таблицалартан көстөрүнэн саха ынаҕа биһиги ынахтарбытыттан икки төгүл кыра оту сиир эбит,сааҕа аҕыйах, ол иһин көрүүтэ чэпчэки. Сылга отугар барыыһа 6000солк. тахсар. Үүтү биэрэрэ кыра, ол оннугар сыата үрдүк буолан сыанатыгар таһаардахха тэҥ сыһа тахсар. Этэ төһө да кыратын иһин минньигэс, сыалаах, миинэ барымтыа буолан үрдүк сыанаҕа турар(1кг-550солк.). Тэҥнээн көрдөххө биир сүөһү этин атыытын сыаната араа-бараа тахсар.Аны ыарыыга ылларбат буолан бэтэринээр өҥөтүгэр ороскуота суох. Оччоҕо саха ынаҕын иитэр барыыстаах диэн түмүккэ кэлэбит. Кини уопсай барыыһа 7300солк. Окко барыыспыт-6000солк., уотурбаҕа барыыс-2000солк.,бэтэринээр өҥөтүгэр барыыс-2000солк., үүккэ, эккэ ньочооппут-1200+1500=2700солк.

III.Түмүк.

1. Литератураны ааҕан саха ынаҕын туһунан элбэҕи биллибит.

2. Оҥхойго аҕалыллыбыт саха ынахтарын, Хороҕо Николашкин Н.В.баар соҕотох саха ынаҕын уратыларын үөрэттибит уонна биһиги булкаастаах сүөһүлэрбититтэн ордуктарын итэҕэйдибит.

3. Саха ынаҕа төһө үүтү, эти биэрэрин, төһө отунан кыстыырын биһиги ынахтарбытын кытта тэҥнээн көрөн суоттаан син биир барыыстааҕын дакаастаатыбыт.

4. Саха ынаҕа-өбүгэ бэлэҕэ диэн этиини кытта толору сөбүлэһэбит.

5. Атын да нэһилиэктэр атыылаһан саха ынаҕын улууска, республикаҕа дэлэтэр кэскиллээх үлэҕэ кыттыһалларын ситиһии, өйдөтүү үлэтин ыытыы.

6. Үлэбит түмүгүнэн пособие бэлэмнээтибит.

Сүбэлэр.

1. Билигин ,ордук атын улуустарга, эдэр ыаллар “Саҥа саҕалыыр фермер”программатынан сүөһү иитиитигэр ылсан үлэлэһэн эрэллэрэ хайҕаллаах. Биһиги да улуустан эдэрдэр бу программаҕа ылсан үлэлэһэллэрэ буоллар тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар төһүү күүс буолуо этэ.

2. Биһиги диэки оҕолор сүөһүгэ сыста сатаабаттар, төрөппүттэр да көҕүлээбэттэр, от да үлэтигэр көмөлөһүннэрэр ыал аҕыйаата, ол иһин урукку курдук эт-хаан өттүнэн кыанар оҕо биллэ аҕыйаата. Оҕону кыра эрдэҕиттэн төрүт дьарыкка сыһыарар үчүгэйтэн атыны аҕалбатын өйдүөх кэриҥнээхпит.

3. Диана Васильевна Чомчоева сүбэлииринэн чулуу спортсменнарбытын саха ынаҕын үүтүнэн аһатары боруобалыахха.

4. Билиҥҥи кэмҥэ сибиэһэй аһынан аһааһын саамай тыын боппуруос буолла. Онон тыа сиригэр олорорбутун туһанан хас биирдии ыал хайаан да сүөһү, ол иһигэр сэдэх, ытык, туһалаах, барыстаах саха ынаҕын, ииттэрэ хайаан да наадалаах.