Таҥара үөрэҕэ - үлэһиттэр үөрэхтэрэ
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи өйө-санаата сайдыытыгар биллэр туһаны оҥороруттан уһун үйэлэргэ дьоҥҥо туһалыы сылдьар уонна Аан дойду үрдүгэр барытыгар кэриэтэ тарҕаммыт. Таҥара үөрэҕин тутуһар көрсүө, сэмэй киһи кыайа-хото үлэлиириттэн, сыыһа-халты туттубатыттан аймахтар уонна омук сайдан иһиилэрэ ситиһиллэр.
Киһи төһө да үчүгэйбин диэн сананнар биир сыыһа туттунуута куһаҕаҥҥа тириэрдэн кэбиһэрэ тахса турар. Таҥара үөрэҕэ диэн олох үөрэҕиттэн сайдан тахсыбыт үөрэх буолар. Ол иһин киһини сыыһа-халты туттунума диэн үөрэтэрэ улахан туһаны оҥорор.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан сайдан тахсыбыта киһи буор кута үлэттэн, хамсаныылартан сайдан иһэринэн быһаарыллар. Үлэттэн киһи быччыҥнара хамсыыллар, сайдаллар. Ол хамсаабыттарыттан үөскээн тахсан иһэр өй-санаа элбэхтэ хатыланан үөрүйэхтэри үөскэттэҕинэ буор кукка уларыйар уонна киһи санааты-нан ол быччыҥын хамсатар кыахтанар, ону тэҥэ, имигэс, таба, түргэн, кыахтаах хамсаныылары оҥорор дьоҕурун үөскэтэр.
Ханнык баҕарар төрөппүт оҕото маарынныыр буолан төрүөҕүн баҕарар. Ол иһин оҕо аҕата буолуохтаах сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыыны эргэ барар кыргыттар оҥордохторуна табыллар. Кыыс энньэтин мунньунан баран кэлэн көрөр, ыйытар уолаттартан сайдыылаах буор куттааҕы талан ыларын ыал буолуу үгэстэрэ уонна төрөппүттэрин сүбэлэрэ хааччыйаллар. Бу туһалаах үгэстэри сэбиэскэй былааска хаалларан сылдьыбыттарын билигин, саха омук сайдыыны ситиһии кэмигэр салаллыбытын кэнниттэн көннөрүү, хаттаан туһаҕа киллэрии эрэйиллэр. Уолаттар бары кыыс курдук буоллулар диэн этиини мин ырытан көрөр кыахтанан “Ыал буолуу үгэстэрэ” диэн үлэбэр суруйан киллэрбитим. (1,22).
Бу үлэҕэ кылгастык киллэрэн хамсаныылартан үөскүүр буор кут киһи үлэни табатык, сатабыллаахтык оҥорор кыаҕын үөскэтэрин ырыттым. Итини тэҥэ, буор кут диэн өй-санаа үөрүйэх буолууга кубулуйан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитин быһаардым.
Аныгы үйэҕэ үөрэҕи билии көмөтүнэн оҕону төһө баҕарар сайыннарыахха сөп диэн сымыйа этии баар буолла. Бу этии сыыһата үөрэх киһи салгын кутун эрэ үөскэтэринэн уонна биир киһи үйэтигэр тиийэринэн буор кутун кыайан сайыннарбатынан дакаастанар. Эр киһи сайдыылаах, сатабыллаах буор кута оҕоҕо бэрилиннэҕинэ эрэ оҕо этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сайдыылаах буолан төрүүрэ ситиһиллэр. Ол иһин таҥара үөрэҕэ киһи үлэлээн, элбэхтик хамсанан буор кутун сайыннарарын быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.
Таҥара диэн киһи бэйэтэ үчүгэйгэ баҕарар баҕа санаатын үгэс оҥостубута ааттанар. Ол баҕа санаатын үгэскэ кубулутан ситиһэ сатааһына уонна ону ситиһэрэ таҥара үөрэҕин туһатын үөскэтэр.
Дьон баҕа санаалара элбэҕин курдук таҥаралар эмиэ элбэхтэр. Ол курдук, дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ саҥа таҥаралар үөскээн эргэ, хаалбыт таҥаралары солбуйан испиттэр. Сахалар элбэх таҥараларын сайдан иһиилэрин бэрээдэгинэн дьаарыстыы туттахха олус былыргы кэмнэртэн саха дьонун өйдөрө-санаалара сайдыбыт суола уонна олохторугар тугу ситиспиттэрэ арыллан тахсар.
Билигин Киһи таҥара үөрэҕин сыалынан дьону үчүгэй майгылаах буолууга иитии, үөрэтии буолар. Ол курдук, куһаҕан майгылаах дьон билигин да бааллар, элбэхтэр уонна куһаҕан майгыларын кистии, биллэрбэт буола сатыылларыттан булан ылыы уустугурар.
Куһаҕан майгы диэн былыргы кэмнэртэн ордон хаалбыт кыыллыы майгы тобохторо буолаллар. Бу майгы тобохторун тупса-рыы, киһилии майгыга кубулутуу сахалыы Киһи таҥара үөрэҕин сүрүн сыала буолар. Саха дьоно бу үөрэҕи былыргы кэмнэртэн тутуһа сылдьалларын киһилии киһи буолууну ситиһэ сатыыллара биллэрэр.
Сахалар Киһи таҥара үөрэхтэрэ оҕону кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үчүгэй майгылаах буолууга ииттэххэ, үчүгэй майгылаах буола улаатарын ситиһии кыалларын биллэрэр. Итини тэҥэ, көрсүө, сэмэй буолуу үлэни кыайыыга тириэрдэрин быһааран дьону көрсүө, сэмэй буолууга таҥара үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр.
Көрсүө, сэмэй киһи тулуура элбэҕиттэн, киһиргиирэ, дэбдэйэрэ суоҕуттан уонна сыыһа-халты туттубатыттан үлэни кыайар, сайын-нарар кыаҕа атыттардааҕар улаатан тахсар. Ону тэҥэ, аймахтары уонна омугу көрсүө, сэмэй дьон элбэх оҕолонон ахсааннара элбииригэр тириэрдэллэр. Ол курдук, көрсүө, сэмэй киһи ыал олоҕун эрэйдэрин тулуйарынан уонна оҕону иитэр, үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа элбэҕиттэн аймахтар ахсааннара үксээһинин ситиһэр.
Билигин туттулла сылдьар сахалар итэҕэллэринэн Киһи таҥара үөрэҕэ буолар уонна оҕону улаатан истэҕинэ киһи буолууга үөрэтэр. Саха дьоно бэйэлэрэ да билбэттэринэн, бу үөрэҕи оҕо иитиитигэр туһана сылдьалларын “Тугу барытын мин оҥорорум курдук оҥор” диэн этэн үөрэтэллэриттэн биллэн тахсар. Төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран оҕотун үөрэтэрин сахалар тутуһаллар. Бу үөрэх оҕону, киһини харыстыыр, көмүскүүр аналлаах уонна киһи буолууну түргэнник ситиһэригэр тириэрдэр үөрэх буолар.
Оҕо улаатан иһэн ол-буну, ону-маны булан оҥоро сатыыра элбээн хаалар. Бу кэмҥэ киһи билбэтин, оҥорботун, саҥаны айыыны оҥоро сатыыра табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаҥҥа кубулуйара элбиир. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн киһи билбэтин, оҥорботун улаатан иһэр оҕо оҥоро сатыыра эбиллэн куһаҕаны оҥоруу диэки халыйан хааларыттан тохтоторго анаан ити хааччахтааһыны туһанар. Бу хааччах оҕо сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥорорун аҕыйатарга аналланар.
Киһи ордук элбэхтик өйө-санаата аһара барарыттан сыыһа тут-тунан куһаҕаны оҥоро охсон кэбиһэн эрэйдэнэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи аһара барар өйүн-санаатын сиэри, киһи быһыытын тутуһуннаран хааччахтаан аһара барарын тохтотон туһаны оҥорор.
Итэҕэл үөрэҕэ өй-санаа үөрэҕинэн буоларынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Таҥара үөрэҕэ. Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын салайар, саҥа туһалаах үгэстэри үөскэтэн биэрэр өрүтэ итинник ааттанар.
2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ. Былыргылар, инники олорон ааспыт көлүөнэлэр билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн талан ылан аныгы олоххо туһаныыны тутуһар өрүтэ буолар. (2,28).
Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын быс-пакка эрэ, тэҥҥэ кэриэтэ сайдан истэхтэринэ туруктаах өй-санаа үөскүүр. Хайалара эрэ аһара баран хаалыыта, атынын аһара баһы-йыыта омук өйүгэр-санаатыгар куһаҕан дьайыыны оҥорон икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин үөскэтиэн сөп:
1. Таҥара үөрэҕэ аһара барыыта омук атын сайдыылаах омугу үтүктэрэ улаатан бэйэтэ уларыйан атын, саҥа омугу үөскэтиэн сөп.
2. Үрүҥ айыы өрүтэ аһара бардаҕына, омук атыттартан хаалан, туоратыллан, сайдыыны ситиспэт кэмэ кэлиэн сөп.
Итэҕэл үөрэҕин бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулук-тарын сүтэрбэккэ эрэ иккиэн тэҥҥэ туһалыы сылдьаллара өй-санаа туруктаахтык, икки өрүтүн тутуһан сайдан иһэрин үөскэтэр. Билигин биһиэхэ элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” бастаан хаалбытынан ыаллар мааны, биир эмэ оҕолорун сыыһа үөрэтэн, атаахтатыыга, бас-баттах барыыга уонна айыыны оҥотторо сатаан сыыһа-халты тутту-нууга тириэрдэн кэбиһэллэрэ элбээн сылдьар. Бу саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара элбээбит эдэрдэргэ сэрии ордук сөп түбэһэр.
Олоххо сахалыы таҥара үөрэҕин тутустахха оҕолору иитэр, үөрэтэр төрөппүттэр көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэннэр сыыһа-халты туттуналлара аҕыйыыр уонна кыайа-хото үлэлээн үлэни сайыннарар, олохторун киһи быһыылаахтык олорор кыахтаналлар.
Онон көрсүө, сэмэй буол диэн этэн үөрэтэн сахалыы таҥара үөрэҕэ дьон үлэни кыайалларын, сатыылларын үөскэтэр уонна сыыһа-халты туттуналларын аҕыйатан омугу сайдыыга тириэрдэр. (3,69).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.
2. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. – 112 с.
3. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.