Таҥара аата уларыйан иһэр

Уһун үйэлэргэ дьон өйө-санаата сайдыытыттан, тупсуутуттан таҥара аата уларыйан, атынынан солбуллан иһэр.

Дьон-аймах уһун кэмнээх олохторун устата таҥараларын аата төһөтө уларыйбытын кыайан ааҕар кыах суох. Арай олус уһун үйэлээх омуктар, сахалар олоҥхолоругар кэпсэнэр кэмнэртэн ыла саҕалаан ааҕан көрдөххө элбэх таҥара аата ахтыллар. Элбэх таҥаралаах буолуу саха омуга олус уһун үйэлээҕин, киһи өйө-санаата сайдан, тупсан иһэрин барытын билэрин, олохтон хаалбакка сайдыыны ситиһэрин уонна уһун үйэлэр тухары аата уларыйа, атын омукка кубулуйа илигин быһаарар сүрүн тутулук буолар.

Олус былыргы дьон бастакы таҥараларынан араас улахан кыыллар, көтөрдөр эбиттэр. Дьон аҥардастыы бултаан иитиллэр эрдэхтэринэ, өйдөрө-санаалара саҥа сайдан истэхтэринэ кыайа-хото бултуур улахан кыыллар уонна көтөрдөр кинилэр ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар кубулуйалларыттан таҥараҕа тэҥнэһэр, онтон бэйэлэрэ олор курдук, кыайа-хото бултуурга кыһанар, баҕа санааланар эбиттэр. Ол баҕа санаалара таҥараларыгар кубулуйбуттар.

Таҥаралар ааттара уларыйан иһиитэ киһи өйө-санаата хайдах сайдан, уларыйан испитин уонна олоҕор тыын суолтаны туох баҕа санаата ылар эбитин быһаарар. Олус былыргы кэмнэргэ кыыл эбэтэр улахан көтөр таҥара буолар эбит. Хотой, суор, куба уонна бөрө таҥаралаах улахан уустар сахаларга холбоспуттара биллэллэр. Оччотооҕу кэмнэргэ дьон бултаан эрэ айахтарын ииттинэр эрдэхтэринэ, бу улахан булчут кыыллар уонна көтөрдөр туһалаах хаачыстыбаларын бэйэлэригэр иҥэринээри, итилэр курдук кыайа-хото бултаары баҕа санаа - таҥара оҥостоллор эбит.

Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ үрүҥ дьүһүнү, сырдыгы ордук сөбүлээн, үчүгэйи куһаҕантан араарар кэмнэрин бэлиэтинэн сырдыгынан сыдьаайар Күн таҥара үөскээбит. Сахаларга ула­ханнык ытыктанар “Күн таҥарам” диэн этиини билигин да тутта, туох үчүгэйдэрин барытын күҥҥэ тэҥнии сылдьаллар.

Олус былыргы кэмҥэ булдунун эрэ иитиллэр дьон баай хара тыа булдуттан бэриһиннэрэн аһаары, таҥнаары Байанай диэн ааттаах булчуттар таҥараларын үөскэппиттэр.

Бултааһын кэнниттэн сахалар таҥаралара таба буола сылдьыбыт. “Таҥара табата” диэн ааттааҕа иҥэн хаалбыта билигин да ахтыллар. Таба таҥара буолуутугар “тап” диэн таба оҥорууну биллэрэр тылбыт улахан суолтаны ылбыта буолуо дии саныыбыт. Ол курдук таба кырдьыгы уонна сымыйаны араарарга элбэхтик туттулла сылдьыбытын “Таба этии”, “Таба быһаарыы” диэн этиилэр туоһулууллар. Итини тэҥэ ордук таба ытыы суолтата улаханын бэлиэтиибит. Ол былыргы кэмнэргэ та­баны дьиэтитэн, үөрэтэн миинэр миҥэ оҥостон, астара-таҥастара, олохторо ба­рыта табаттан тутулуктанар кэмэ этэ. Ол кэмҥэ таба кинилэр ситиһэ сатыыр баар-суох баҕа санааларыгар кубулуйан таҥаралара буолбут.

Үлэ-хамнас сайдан истэҕинэ киэҥ-куоҥ хоту сиргэ олорор омуктар бары дьарыктанар үлэлэрит­тэн тутулуктанар тус-туһунан таҥаралардаах эбиттэр. Ол курдук сылгы көлөлөөх­төр - Дьөһөгөй, ынах сүөһүнү көрөөччүлэр – Ынахсыт, булчуттар - Байанай, уустар, тимир уустара – Сах, Улуутуйар Улуу тойон таҥараларын илдьэ сылдьыбыттар. Итини тэҥэ “Син” диэн таҥара эмиэ баар буола сылдьыбыт бэлиэлэрэ тылбытыгар киирэн сылдьаллар. Ол курдук синим-биир, син даҕаны, синигэр түспүт диэн этиилэр Син таҥараҕа тэҥнээҕин биллэрэллэр.

Бу ааттанар таҥаралартан хайалара даҕаны олус улаатан, күүһүрэн атыттарын суох оҥортуурга дьулуспатахтар, тоталитаризм суолун тутуспатахтар, аҥардастыы баһылаан сабардаабатахтар. Ол иһин бу таҥаралартан хайалара да сүппэккэ, симэлийэн умнуллубакка бары баччаҕа диэри тиийэн кэлбиттэр. Сахалар билигин элбэх таҥараларын умна иликтэрэ үлэлэринэн-хамнастарынан улаханнык арахсалларын, бэйэлэрэ демократия үөрэҕин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһалларын биллэрэр.

Элбэх сылгылаах киһи баҕа санаатынан сылгыта өссө элбээн иһиитэ буолар. Ол иһин сылгытын элбэтэн биэрэр, көрөргө-истэргэ көмөлөһөр Дьөһөгөй таҥараланар. Булчут киһи элбэҕи бултуон баҕарар, киниэхэ булт таҥарата Байанай баар буолан көмөлөһөр. Ынах сүөһүлээхтэр Ынахсыт таҥараны умнуохтара суоҕа этэ.

Олоҥхолорго кэпсэнэр кэмнэргэ сахалар таҥаралара айыы диэн аат­тана сылдьыбыт буолуон сөп курдук. “Айыым-таҥарам”,- диэн этии баара айыы, өлбүт киһи күүстээх кута хаһан эрэ таҥара буола сылдьыбытын бигэргэтэр. Биһиги быһаарыыбытынан бу этии өй-санаа икки өттүттэн тутулуктааҕын биллэрэр. Ол курдук айыы диэн былыргылар билиилэрэ буоллаҕына, кинилэртэн ылынар туһалаах билиилэрбит Үрүҥ айыы диэн ааттаналлар, онтон кыра оҕону төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитиитэ, үөрэтиитэ таҥара үөрэҕэр киирсэр. Ити барыта өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктааҕынан быһаарыллар.

Үрүҥ Аар тойон, Үрүҥ айыы то­йон, Улуутуйар Улуу тойон диэннэр оччотооҕу таҥаралар олорор Үөһээ дойдуларыгар саамай үрдүкү хаттыгастарга олороллор. Кинилэр анныларынан Одун хаан, Чыҥыс хаан таҥаралар, былыргы улахан, биллэр салайааччылар таҥара буолбуттара миэстэлэрин булуммуттар.

Сахаларга “Сах” диэн таҥара ордук күүстээх, кыахтаах эбит. Бу таҥара үөскээһинигэр былыргы сака омуктар ордук сайдыылаах уустара тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаан бараннар, уоту ордук туһаналлара, сөбүлүүллэрэ олук буолбут. Саҥа уустук идэни баһылааһынтан кинилэр олохторо барыта уоттан быһаччы тутулуктанара үөскээбит, кыымынан ыһыахтанар кыһа уота “Сах” таҥараларыгар кубулуйбут.

Кыыдааннаах кыһыннаах дойдубутугар тимир маллар дьоҥҥо ордук улахан туһаны аҕалаллара быһаччы көмөлөһөн Саха сиригэр олохтоох дьон таҥараларын барыларын “Сах” таҥара баһыйбыт. Олохтоохтор бары саха буолбуттар, итэҕэллэрин, тылларын ылыммыттар.

Өй-санаа уларыйыыта таҥараны ханна олохтууртан быһаарыллар кыахтаах. Атын кыра таҥаралары баһыйан, үтүрүйэн барбытын иһин ”Сах” таҥара халлааҥҥа олорор таҥараларга кыайан холбоммо­тох. Олохтоох дьон саҥа үөскээбит “Сах” таҥараны аан маҥнай сөбүлээбэтэхтэрин бэлиэтинэн сири хаһалларын туора көрөн былыргы кэмнэргэ өссө сир анныгар дойдулуу сылдьыбыттар, уотунан тыынар абааһылар дойдуларыгар бииргэ олордубуттар. Ол эрээ­ри тимир уустара туһалара, үчүгэйдэрэ баһыйан, ойууннары барыларын кытта тэҥ кэккэҕэ турары ситиспиттэр. Онтон кэлин, тимир уустарын үчүгэй­дэрэ лаппа биллибиттэрин кэнниттэн уларытан сир үрдүгэр син таһаарбыттар эбит.

Г.В.Ксенофонтов нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ сахалар ойуун уон­на айыы итэҕэллээхтэр диир эбит. Элбэх чинчийээччилэр итини эмиэ билиммиттэр. (1,128). Ксенофонтов хара ойууннар итэҕэллэрэ тимир уустарын төрүттэрин Кудай Бахсыны уонна Улуу тойону кытта сибээс­тээхтэр диэбитин Т.В.Жеребина эмиэ өйөөбүт.  (1,130).

Омуктар сака эрдэхтэринэ көлүнэр көлөлөрө, астара, таҥастара табаттан тутуллар буолан таба таҥаралаах эбиттэр. Бэйэлэрин үйэлэ­ригэр улуу саҥаны арыйыыны оҥороннор, таастан тимири уһааран таһаарар кэмнэриттэн ыла сака омук дьонун сорохторо таба көлөлөрүн бырахпыттар. Үлэлиир, тутаах дьарыктара уларыйан, тимири уһаарыыга кубулуйан, таҥаралара эмиэ уларыйбыт. Омуктарын аатын саҥа “Сах” таҥараларын аатынан саха диэн ааттыыр буолбуттар.

Омуктар олохторун сыала уларыйдаҕына баҕа санаалара эмиэ улары­йар. Баҕа санааларын кытта таҥаралара эмиэ уларыйан саҥа ааттанар. Онон бу быһаарыыларбытын түмнэхпитинэ үгэс буолбут үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаа - таҥара буолара чуолкайданар. Баҕа санааны үгэс оҥостуу таҥараны үөскэтэр. Киһини үчүгэйгэ, киһи буолуу диэки ыҥырар баҕа санаа баар буолуута киһи, киһилии киһи буола улаатарыгар тириэрдэр. Дьон киһи буолуу диэки тардыһар үчүгэй санааларын элбэтээри кэлин христианскай таҥара мөссүөнэ үчүгэй киһи курдук көрүҥнээх буолбут уонна Христос диэн ааттаммыт. Ол иһин таҥара уруһуйдара бары үчүгэй киһини көрдөрөллөр.

Дьон бэйэлэрин олохторугар, тугу үчүгэй диэн өйдүүллэригэр сөп түбэспэт таҥараны букатын ылымматтар. Баҕа санааларыгар сөп түбэс­пэт өрүттэрдээҕиттэн христианскай православнай итэҕэли сахалар ылымматтар. Бу итэҕэли сахалар хас да сүүс сыл устата ылыммат би­ричиинэлэрин маннык түөрт көрүҥҥэ араарыахха сөп:

1. Сахалар бэйэлэрэ туспа омуктарын билинэллэр, өйдөрө-санаалара уратытын, айыылаахтарын, таҥаралаахтарын билинэн тылларын, үгэстэрин, сиэрдэрин, туомнарын сүтэриэхтэрин баҕарбаттар.

2. Сахалар бэйэлэрин сирдэригэр бэйэлэрэ хаһаайынныахтарын  баҕаралларын хаһан да хаалларбаттар.

3. Айылҕаларын, тыаларын, хонууларын уонна ууларын харыстыыр санаалара күүстээх. Сахалар үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ айылҕа үчүгэйиттэн, күөх сирэмтэн, сырдыктан быһаччы тутулуктанар.

4. Православнай таҥара дьиэтэ аһылыктан туттунар, эт, балык аһылыктары сиэбэт постарын саха дьоно букатын сөбүлээбэттэр.

Олох сайдыыта иннин диэки баран истэҕинэ баҕа санаа эмиэ улары­йан биэрэн истэҕинэ эрэ табыллар кэмэ кэлэр. Былыргы таҥаралар үөрэхтэрэ дьон - аймах өйдөрө-санаалара сайдыытын хааччахтыыллара, сайдыыттан хаалан иһэллэрэ история үөрэҕиттэн биллэр. Таҥара үөрэхтэрэ Сир төгүрүк эбитин эбэтэр Сир Күнү тула эргийэрин билиниилэрэ олус уһун кэмҥэ элбэх сиэртибэлэр кэннилэриттэн биирдэ эрэ ситиһиллибитэ.

Ханнык баҕарар таҥара туһунан толору өйдөбүлү “Надейся на бога, но сам не площай” диэн этии биэрэр. Бу этии таҥара диэн эрэл, баҕа санаа эрэ буоларын чуолкайдыыр, өссө дириҥэтэр. Эйиэхэ эрэл, баҕа санаа үөскээтэҕинэ уонна бэйэҥ олус кыһаннаххына, мүччү туппа­таххына ол баҕа санааҕын бэйэҥ толордоххуна ханнык эрэ ситиһиини оҥоруоххун сөп диэн өйдөтөр тутаах этии буолар.

Манна этии саҕаланыытыгар аан маҥнай киһи тугу баҕарар оҥоруон иннинэ эрэлэ уонна баҕа санаата хайаан да баар буолуохтааҕын быһаа­рыыта ураты суолталаах. Ыҥырар, угуйар тугу эмэ оҥорорго күһэйэр баҕа санаа киһиэхэ баар буоллаҕына эрэ биирдэ таҥара көмөлөһөрүн туһунан этиллэр.

Бу этии итинтэн салгыыта баҕа санаа туолуута барыта киһиттэн бэйэтиттэн эрэ тутулуктааҕын быһаарар. Ол курдук “..., но сам не площай” диэн этии бүтүүтэ, баҕа санаа туолуута барыта киһи бэйэтин кыаҕын иһигэр баарын, киниттэн быһаччы тутулуктааҕын өйдөтөр.

Киһиэхэ үөскээбит баҕа санаата уларыйан, күүһүрэн быһаарыныыга, ылыныыга тиийдэҕинэ, ол аата биир санааҕа кубулуйдаҕына толоруллар кыаҕа улаатар. Бу быһаарыы сахалыы “Биир санааланыы”, “Биир санааны ылыныы” диэн этиилэринэн бэриллэр. Ону тэҥэ ханнык баҕарар баҕа санааны илэтигэр толорууга, дьыалатыгар таһаарыыга киһиттэн өссө элбэх билии уонна сыыһа туттубат буолуу эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Бу этиигэ киһи бэйэтин кыаҕа өссө күүһүрүөхтээҕэ чопчу ыйыллар, ол иһин бэйэҥ мөлтөөн биэрбэтиҥ туһунан быһаарыы этии кэннигэр, түмүктүүр өттүгэр турара ылар. Ол аата, ханнык баҕарар үлэни, кыайыыны ситиһэргэ түмүгэ ордук улахан быһаарыыны биэрэрин көрдөрөр.

Сахалар “Биир санааны ылыныы” диэн этиилэрэ киһи баҕа санаатын толорууга бары кыаҕын-күүһүн уурбутун биллэрэллэр. Ол эрээри ылыныы диэн тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ биир санааны ылыныы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэрин, үчүгэйгэ тириэрдэрэ аҕыйаҕын, куһаҕаны оҥорууга эмиэ тириэрдиэн сөбүн быһаарар.

Олох сайдан истэҕинэ дьон баҕа санаалара эмиэ уларыйан биэрэл­лэр. Кинилэр баҕа санаалара олохторун сыалыттан, үлэлиир үлэлэрит­тэн тутулуктаналлар. Дьон олохторун сыала, үлэлиир үлэлэрэ улары­йыылара баҕа санаалара уларыйалларыгар тириэрдэр. Ол аата, баҕа санаалара, таҥара­лара эмиэ уларыйан биэрэр кэмэ тиийэн кэлэр.

Билигин Сир дойду киртийэн, айылҕа туруга уларыйан аны дьон-ай­мах айылҕаны харыстыырга туруналлара кэлбитин өйдөтөр. Дьоҥҥо айылҕаны харыстыыр өй-санаа улаатыыта сахалар таҥаралара саҥалыы үөскээһини­гэр, тарҕанарыгар тириэрдиэн сөп. Ол саҥа “Харыстас” таҥара айылҕаны ордук харыстыыр аналлаах. Билигин элбэх дьон айылҕаны харыстааһыҥҥа биир санааланан, түмсэн эрэллэр. Государ­стволар аайы айылҕаны харыстыыр тэрилтэлэр тэриллэн үлэлии сыл­дьаллар.

Аан дойдуга биллэр таҥаралартан арай сахалар таҥаралара эрэ си­ри-дойдуну, айылҕаны харыстыырга ордук сөп түбэһэр. Ол иһин сото­ру, дьон бары айылҕаны харыстыырга туруннахтарына, сахалар “Харыстас” таҥараларын ылыннахтарына санаалара биир буолан күүһүрдэхтэринэ, сахалар таҥаралара сайдар, күүһүрэр кыахтаныа.

Сахалар уһун үйэлэрин тухары өйдөрүн-санааларын сайыннаран испиттэринэн баҕа санаалара, таҥаралара, үлэлэрэ-хамнастара уларыйан истэҕин аайы элбэхтик уларыйбыт, бэйэлэрэ олус уһун үйэлээхтэриттэн элбэх таҥаралаах эбиттэр. Саамай былыргы итэҕэл төрүтүнэн өй-санаа түүл буолан Yөһээ дойдуттан, халлаантан түспүтүн сахалар таҥаралара билинэр. Ол аата итэҕэл бэйэтэ икки өрүттээҕин; бастакынан, оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын сайыннарыыны, киһи буолуу суолунан салайыыны таҥара үөрэҕэ оҥорор, онтон иккиһинэн, былыргылар билиилэрин, олохторун уопутун иҥэринэрин, тутуһарын Үрүҥ айыылартан ылынар билиилэрэ, үгэстэрэ үөскэтэллэр.

Өйү-санааны сайыннарарга аналлаах саха­лар итэҕэллэрэ сахалыы тылынан таҥара диэн ааттанара ордук оруннаах, олохтоох. Бу таҥара диэн тыл быдан былыргы кэмнэргэ Сибиир омуктарын итэҕэл­лэрин төрүттэрин “тенгрианствоны” үөскэппитэ сөбүн учуонайдар билинэллэрэ эрэ хаалан сылдьар.

Туһаныллыбыт литература

1. А.Н.Дьячкова. Г.В.Ксенофонтов: ученый и обшественно-полити­ческий деятель. Якутск: Изд-во Якутского университета, 2000.- 203 с.

2. Каженкин И.И. Орто дойду олоҕо. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2019. - 158 с.