Тастыҥ аймахтар
Аҕыйах ахсааннаах омукка хаан аймахтар элбээн иһиилэриттэн тастыҥ аймахтара аҕыйаан, ыал буолууга уустуктар үөскээн бараллар. Сахалар кыахтаах өттүлэрэ былыргы кэмнэргэ ыраах улуустартан ойох ылан ыалы тэрийэллэрэ. Ол барыта төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ бөҕө буоларыгар, “Хааннарын тупсарыыга” анаан оҥоруллар ыраахха тиийэр сыаллаах туһалаах быһыы буолара уонна “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһоонунан этиллэрэ.
Сэбиэскэй былаас төрдө-ууһа суох дьадаҥылар былаастара этэ. Ол иһин төрүүр оҕо төрүттэриттэн ылынар араас туһалаах өрүттэригэр, хаачыстыбаларыгар, үөрүйэхтэригэр урукку былааска өһүрбүттэрэ бэрдиттэн кыһамматтара чахчы этэ. Ыраахтааҕы былааһыгар дьахталлар баттана сылдьыбыт аатыраннар саҥа былаастан элбэх көҥүлү ылбыттара:
- Эр дьону кытта бары өттүнэн тэҥнэһиини, үөрэниини уонна салайар былааска кыттыһыыны ылбыттара.
- Дьахталлар бэйэлэрэ талбыттарынан эргэ тахсалларын сокуонунан көҥүллээбиттэрэ уонна ыал буолуу былыргы үгэстэрин барыларын хаалынньаҥынан ааттаан бырахпыттара.
Олох салгыы баран иһиитэ салайар былаастартан быһаччы тутулуга кыра. Олох үөрэҕэ былаастартан тутулуга суох сайдар. Ол курдук, дьон ханнык баҕарар былааска олоруохтарын сөп. Арай олохторун хаачыстыбата уларыйарынан салайар былаас дьайыыта элбэх дьоҥҥо биллэр.
Уһун үйэлэргэ үөскээбит үгэстэр умнулла, хаала охсубаттар. Ол иһин саҥа үгэстэр олоххо киирэллэрин мэһэйдииллэр. Сахалар сэбиэскэй былаас да кэмигэр ыал буолуу былыргы үгэстэрин сүрүн өттүлэрин бэйэлэрэ тутуһа сылдьыбыттара.
Уол ойох ылыыта уонна кыыс эргэ барыыта саҥа аймахтары үөскэтэн иһэллэр. Бу саҥа аймахтары аан бастаан тастыҥ аймахтар диэн ааттыыллар, ол аата туспа хааннаах аймахтарын билинэллэр. Онтон оҕолор төрөөтөхтөрүнэ саҥа аймахтары кытта бииргэ холбоһуу, чугасаһыы үөскээн тарҕанар.
Биир чугас хаан аймахтар ыал буолууларын сахалар боболлор. Ол барыта аймахтаһыы үөскээн тахсарыттан төрүүр оҕолор төннүүлэрэ үөскүүрүттэн тутулуктаах. Ыраах эбэтэр тастыҥ аймаҕы кытта ыал буолуу көҥүллэнэр.
Сахалар үөрэхтэринэн ыал буолуу тус-туспа хааннаахтар икки ардыларыгар эрэ табыллар. Ол барыта төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара атын хааннаахтары кытта холбоһууттан тупсарыттан, бөҕөргүүрүттэн тутулуктанар.
Бу быһаарыыны тутуһан “Хаан тупсарыыта” диэн үгэс үөскээбитин саха дьоно бары тутуһа сылдьаллар. Ол аата, атын омук киһитин кытта холбоһон, ыалы тэрийэн оҕо төрөттөххө, бу оҕо тупсарыллыбыт хааннаах оҕо буолан тахсарыттан этэ-сиинэ тупсара уонна бөҕөргүүрэ быһаарыллар.
Туспа омук киһититтэн төрөөбүт оҕону билигин бааһынай диэн ааттааһын олоҕурбут курдук буолла. Бааһынайдар омугу эт-сиин өттүнэн тупсараллара биллэр. Саха нууччаны кытта холбоһон төрөппүт оҕолоро эт-сиин өттүнэн сайдыылаах буолан тахсарын А.Е.Кулаковскай бэлиэтии көрөн суруйбута.
“Хаан тупсарыытыттан” эт-сиин тупсар, сайдар буоллаҕына, өй-санаа улахан уустук балаһыанньаҕа түбэһэр. Бааһынайдар үксээтэхтэринэ икки омук тылын холбуу туһанан саҥараллара элбиириттэн туспа, саҥа тылы үөскэтэн таһаарар кыахтаналлар. Бу туспа тыл салгыы сайдан иһиитэ саҥа тылы сайыннаран, саҥа омук үөскээн тахсарыгар олук буолан хаалыан сөп.
Оҕолор ыал буолуулара тастыҥ аймахтары элбэтэн иһэр. Саҥа ыаллар оҕолоннохторуна тастыҥ аймахтар өссө чугасаһан биир сыалы булуналлара үөскээн барар. Оҕо аймахтары холбуур, буор куттарын ылынан төрүүрүттэн бииргэ ситимнээн кэбиһэр.
Сэбиэскэй былаас ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорбутуттан уонна нуучча тылын улахан сабыдыалынан билигин саҥа аймахтары ааттааһын уларыйыах курдук буолла. “Сват” диэн нуучча тыла саҥарарга судургутунан сахалар ходоҕой, түҥүр диэн былыргы тылларын солбуйар куттала улаатта.
Икки омук тылын бииргэ туттуу кэмигэр тыл сайдан иһэрин туһугар эрэйэ суох, судургутук саҥарыллар тыл биир суолталаах атын тыллартан чорбойон, туттуллара элбээн, тарҕанан барыыта үөскээн тахсар. Сыбааттар диэн тыл дорҕоонноро сөп түбэһэллэриттэн сахалыы тыл буолан тахсар кыахтаах.
Олус былыргы кэмнэргэ ыал буолууну аймахтар икки ардыларыгар эйэлээх, иллээх сыһыаны олохтуурга анаан туһаналлара. Атын омуктары кытта эйэлээх сыһыаны олохтоору кыыс оҕону эргэ биэрэллэрэ. Эргэ барар кыыс оҕо ыраас кыыһынан буолара кытаанахтык ирдэнэрэ, аналлаах –куо диэн тылы кыыс аатыгар эбэн биэрэн ырааһын бэлиэтииллэрэ. Ол барыта ыраас кыыс оҕо сайдыылаах буор куттаах эр киһини удьуордуур, утумнуур оҕону төрөтөр кыахтааҕын быһааран олоххо киирбит.
Бу быһаарыыны тутуһан ыраас кыыс оҕо эбиискэ сыаналанар. Ол сыаната энньэтин сыанатыгар эбиллэр уонна анаан-минээн бэйэтин үчүгэйдик киэргэтэллэр. Билигин ырыынак кэмигэр, кыыстаах ыаллар бу сыана эбиллэрин туһанан кыыс энньэтин улаатыннаран уол киллэрэр халыымын элбэтиэхтэрин сөп.
Ыраас кыыс оҕо аймахтары, омугу сайыннарар кыахтааҕын туһаныы эрэйиллэр. Кыыс оҕолоох ыаллар элбэх баайы илдьэ сылдьалларын “Сыа сиэхпит” диэн этии былыргыттан баара биллэрэр.
Аймахтарын чахчы сайыннарыан баҕарар күтүөт ыраас кыыс оҕону халыымын төлөөн ойох ылара табыллар. Кыыстарын сүтэрбит эбэтэр хаттаан эргэ тахсар дьахталлар энньэтэ уонна халыыма суох ыал буолаллар. Кыыһын ылан баран бырахпыт эр киһи урукку кэмнэргэ “Саат куттарыыта” диэн ааттаах элбэх төлөбүрү төлүүрэ.
Кыыс оҕону эргэ барыар диэри харыстааһыны төрөппүттэр оҥороллор эрээри, сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн саҥа салайар былаас онно кыттыһара эрэйиллэр. Уолаттары уонна кыргыттары детсадтан саҕалаан оскуолаҕа эмиэ тус-туспа үөрэтэри омуктара сайдарын туһугар кыһанар депутаттар быһааран аналлаах сокуоннары ылынар кыахтаахтар.
Кыыс оҕолору оскуолаҕа аһара уһуннук үөрэтии айылҕаларыгар сөп түбэспэт. Кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ эргэ барар, оҕо төрөтөр санаата аһара барарыттан уһуннук үөрэнэр оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэр буолбуттара быданнаата. Ол иһин оскуолаҕа кыыс оҕолору уһуннук үөрэтэ сатыыры сокуоҥҥа киллэрэн тохтотуу эрэйиллэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан оҥорбут “айыы үөрэхтэрэ” оҕо айыыны, уратыны оҥорорун аһара ыытан, эдэр кыргыттар айыыны оҥорор санаалара улаатан, биир кыайар айыыларын оҥоро охсоллор, кыыстарын хайа эрэ көрдөөбүт киһиэхэ биэрэн кэбиһэр буоллулар.
“Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн сахалар этэллэр. Дьахтар оҕо төрөтөр сааһыгар эрэ дьахтар диэн ааттанар, бу кэм сүүрбэччэ эрэ сыллары ылар. Бу кэмҥэ дьахтар оҕотун аҕата буолар эр киһини тала сатыыр санаата атын санааларын барыларын баһыйар эбит. Ол аата кыыс аан маҥнай сааһа ситтэр эрэ эргэ баран оҕолору төрөтөн баран салгыы үөрэнэр уонна эр дьонтон итэҕэһэ суох үлэлиир кыахтанарын урукку кэмҥэ таба быһааран туһана сылдьыбыттар.
Төрөөбөт кэмигэр тиийбит дьахтар санаата дьэ көнөн үлэ, үөрэх туһунан саныыра улаатарын сахалар ыал буолуу үгэстэрэ быһааран кыахтаах эр киһи иккис кэргэнин ыларын бобо сатаабат, барыта күүһүттэн уонна кыаҕыттан тутулуктанар.
Эр дьон аймахтара сайдан иһэллэрин туһугар ыраас кыыс оҕону эрэ ойох ылаллара табыллар. Дьахтар атын эр киһилиин сылдьыспыт буоллаҕына, ол киһи буор кута киирсэн дьахтар иһигэр иҥэн хаалар. Ол иһин кыыс оҕо эргэ барыар диэри улаханнык харыстанара эрэйиллэр көрдөбүл буоларын иһин, саастарын ситтэллэр эрэ эргэ бараллара табылларын төрөппүттэр билэн туһана сылдьыахтара этэ.
Кийиит кыыска күтүөт ийэтэ, аҕата хотун уонна тойон диэн буолаллар. Бу былыргы ааттар кыыс хайа аймахтары элбэтэриттэн тутулуктанан үөскээбиттэр.
Аймахтар сайдыыларыгар, ахсааннара эбиллэригэр тастыҥ аймахтар ылар оруоллара өссө улаатар. (1,72).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.