Талааннаах буор куттаах киһи
Киһи буор кутун сайдыыта хас да көлүөнэлэр олохторун усталарыгар салҕанан баран иһэр, эти-сиини дьарыктааһынтан, утумнаахтык эрчийииттэн уонна таһаарыылаахтык үлэлээһинтэн сайдан, тупсан биэрэр. Үгүстүк үлэлиир киһи буор кута сайдан, хамсаныылары оҥороро тупсан дьоҕурдаах буолууну, онтон сатабыллаахтык үлэлээһини ситиһиэн сөп.
Буор кут сайдыытын үрдүкү таһыма талаан диэн ааттанар. Чахчы талааннаах дьон аҕыйахтар. Дьон талааны айылҕа биэрэрин курдук саныыллара итэҕэс өйдөбүлү биэрэр. Сатабыллаах үлэһит киһи өссө элбэхтик эрчиллэн, дьарыктанан талааннаах буолууга диэри буор кутун сайыннарыан сөп.
Талаан киһиэхэ баара билиннэҕинэ талааннаах диэн ааттанар. Тугу барытын оҥорбутун атыттар сөбүлүү көрөр, үтүктэр буоллахтарына талааннаах киһи оҥорбута биллэн тахсар.
Үчүгэйтэн үчүгэй диэн сыанабылы талааннаах киһи оҥорбута ыларыттан кини оҥорбутун, туппутун атыттар үтүктэллэрэ үөскүүр. Элбэх талааннаах үлэһиттэрдээх омук сайдыыны баһылаан барар кыахтанара ити быһаарыыттан үөскээн тахсар.
Араас омуктар биир сиргэ мунньустан олордохторуна талааннаах үлэһиттэрдээх омук дьоно оҥорбут туһалаах үлэлэрин үтүктээччилэр элбииллэриттэн, бу дьон ахсааннара эбиллэн барара быһаарыллар. Элбэх талааннаах, сатабыллаах үлэһиттэрдээх омук сайдыыны баһылаан атыттартан инникилээн барара саҕаланар.
Бу быһаарыы үлэ эрэ омугу сайыннарарын, ахсааннарын элбэтэрин чуолкайдаан биэрэр. Омукка эбиллэн иһэр бааһынайдара хайа кырдьаҕас омук диэки буолан оҕолорун улаатыннараллара, ханнык тылы үөрэтэллэрэ үлэни кыайан, талааннаахтык үлэлииртэн быһаччы тутулуктанар.
Бары үлэҕэ барытыгар талааннаахтар бааллара быһаарыллар:
- Талааннаах сыбааркаһыт оҥорбут үлэтэ үрдүктүк сыаналанарын дьиэни ититиигэ тимир турбалар туттуллар эрдэхтэринэ бары билэллэрэ. Мөлтөх үлэһит оҥорбута онон-манан тэстэ сылдьарынан үлэни оҥоруу улахан уратылара биллэн тахсара.
- Талааннаах токарь станокка чочуйан оҥорбут болтата ханнык да саккааҕа суох буолан тахсарынан уратыланарын тэҥэ, элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөп.
- Былыргы кэмҥэ саха ыала элбэх араас мас иһиттэринэн туһаналлара. Талааннаах мас ууһа оҥорбут иһиттэрэ билигин даҕаны дьон үөрэ көрөллөрүн үөскэтэллэр.
- Талааннаах эмчит диэн буор кута үрдүк сайдыылааҕын тэҥэ, айылҕаттан бэриллибит эньиэргийэтэ элбэҕэ быһаарыллар.
- Дьахталлар элбэхтик иистэнэр эрдэхтэринэ талааннаахтар эмиэ элбэхтэр эбит. Сарсыарда кэтиллэн барар этэрбэстэри бу киэһэтигэр тигэн бүтэрээччилэр дьиэ аайы баар эбиттэр.
Талаан эмиэ икки өрүттээх буоларын өс хоһоонноро биллэрэллэр:
1. “Талааннаах тарбахтаах” диэн өс хоһооно туох эмэ тарбаҕынан оҥорор үлэни атыттардааҕар чахчы үчүгэйдик, бары сөбүлүүллэрин курдук оҥорор киһини быһаарар. Талаан тарбаҕы хамсатыылартан үөскүүрүн биллэрэрэ ордук суолталаах.
2. “Тарбаҕар талааннаах” диэн өс хоһооно тугу эмэ талан ылыыга биирдэ эмэ табыллыыны, түбэһэ түһүүнү биллэрэр суолтата ордук улахан. Ханнык эрэ лотереянан эбэтэр хаартыга улахан сүүйүүнү тарбаҕар талааннаах киһи оҥоруон сөп. Бу өс хоһооно талаан тарбахха түспүтүн, баар буолбутун биллэрэр уратылаах.
Билигин талааннаахтар диэн ырыаһыттары, үҥкүүһүттэри, уруһуйдьуттары этэллэрэ элбээн сылдьара үлэһиттэр үксүүллэрин үөскэппэт. Сынньалаҥнык сылдьар, чэпчэки үлэни үлэлиир үлэһиттэри арбыырга туһуланан хааларыттан оҥорон таһаарар үлэһиттэри аҕыйатыы, намтатыы буолан тахсан омук сайдыытыгар мэһэйи оҥорууга кубулуйар.
Оҥорон таһаарар, туох эрэ барыһы киллэрэр үлэһиттэри арбааһын, хайҕааһын, кинилэри бастакы миэстэҕэ тутуу туһаны оҥорор үлэ сайдарын үөскэтэр, ол аата омугу сайыннарарга туһалыыр.
Ырыынак кэмигэр туох барыта харчынан сыаналанар. Билигин үчүгэй үлэ диэн хамнаһа улахан үлэ ааттанар. Омук сайдыыны ситиһэрин туһугар уһун үйэлэргэ үлэлиир үлэтэ табатык, сөптөөхтүк сыаналанара, оҥорор табаара атыыга барара уонна ханнык эрэ барыһы киллэрэрэ эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Үлэ хас биирдии көрүҥэр дьиҥнээх талааннаахтары быһаарыы ыытыллан иһэрэ буоллар дьон үлэҕэ ылсыһаллара сайдыы диэки тардыһыылаах буолуо этэ. Буор куту дьарыктааһын, эрчийии сайдыыны ситиһиннэрэн талааҥҥа тириэрдэрин билэн эти-сиини утумнаахтык дьарыктыы, эрчийэ сылдьыыны дьон туһаныахтара этэ.
Эр киһи буор кута сайдыыны ситиһэрэ, үчүгэй үөрүйэхтэри иҥэринэрэ үйэтин тухары салҕанан баран иһэр. Бу үөскээбит үөрүйэхтэрин, сайдыылаах буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэр кыахтаах, эдэр дьахтарга оҕо оҥорор кыаҕа үйэтин тухары хаалан хаалбат. Бу быһаарыы омугу кыахтаахтык үлэлээн эр дьон сайыннараллар диэн этии дакаастабыла буолар.
Талааннаах дьон ахсааннара аҕыйах. Атын ортоку баайыылаах дьон салайааччы буолан хааллахтарына үлэ туһааннаах көрүҥэр баһыттараллара биллэн тахсарыттан чахчы талааннаахтары туоратан, хайа эрэ диэки үтүрүйэ, туората сатааһыннара үөскүөн сөп.
Талааннаахтар икки ардыларыгар күөнтэһии үөскээн тахсарынан талааны сайыннаран, тупсаран иһии эрэйиллэр. Киһи ханнык эрэ көрүҥҥэ талаана баарын арыйан, эрдэттэн таба быһааран сайыннаран иһэрэ эрэйиллэр уонна барыһы киллэрэрин таба туһанан байыыны ситиһэр кыаҕа улаатар.
Билигин талааннаах үлэһиттэри быһаарыыга нууччалартан киирбит заслуженнай диэн быһаарыыны туһанабыт. Бу үрдүк ааты-суолу иҥэриини салайааччылар бас билиилэригэр ылан бэйэлэригэр уонна атын туһаны оҥорор эрэ дьоҥҥо иҥэрэллэрэ элбээн сылдьар.
Баһылаабыт үлэлэригэр атыттартан биллэрдик ордор, чахчы талааннаах үлэһиттэри ортоку баайыылаах салайааччылар туоратан бочуоттаах аакка тииһиннэрбэккэ, кытыыга хаалларан иһэллэрэ элбэх. Бэйэтэ туспа көрүүлэрдээх, үлэтигэр талааннаах киһи салайааччылары батыһа сылдьыбата онно олук буолар.
Сэбиэскэй былаас саҕана чахчы үлэһиттэргэ эрэ иҥэрэргэ анаммыт заслуженнай диэн үтүө ааты иҥэриигэ киһи оҥорбут үлэлэрэ атын дьоҥҥо туһалаах дьайыыларын таба ааҕыы туһалыа этэ.
Киһи сайдыыны ситиһэн иһэрэ диэн буор кутун утумнаахтык дьарыктаан, эрчийэн талааннаах буолууну ситиһэрэ буолар. (1,86).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.