Сүр 1

Сүр

Сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр киһи үс кута сүр диэн Айылҕа биэр¬бит күүһүнэн холбуу баайылла сылдьаллар диэн этиллэр. Онон, бу сүр диэн күүс киһи өйө-санаата арахсан, куттара тус-туспа баран ыһыл¬лан хаалбакка, бииргэ сылдьан, чөллөөх буолууларын хааччыйара быһаарыллар. (1,48). Ол аата, киһиттэн сүр барыыта, сүрэ көтүүтэ, сүрэ тостуута киһини букатыннаахтык өлөрбөт, киниттэн куттара арахсан барыыларын көрдөрүүтэ буолар. Сүр суох буолуута, киһи салгын кута туспа баран, өйө-санаата көтөн, көннөрү тыыннаах харамайга - сүөһүгэ кубулуйуутун көрдөрөр.

Сүр киһиттэн көтөн барыытын холобурун сахалар «Түөһэйбит» диэн моорук буола кырдьыбыт киһини этиилэриттэн көрүөххэ сөп. Аһара кырдьыбыт киһини «Оҕотугар түспүт» диэн эмиэ этэллэр. Түөһэйбит киһи толкуйдуур өйө-санаата мөлтөөн кыра оҕо курдук буолар. Ити этии оруннааҕын кырдьаҕастары көрбүт дьон бигэргэтэллэр. Ол аата, түөһэйбит киһиттэн сүрэ көтүүтэ, салгын кута баран хаалан кыра оҕотун, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар төттөрү түһүүтүгэр тириэрдэрин көрдөрөр.

О.А.Парфенова «Конь и харизма Тыгына в преданиях якутов» диэн үлэтигэр сахалар «Сүр» диэн этиилэрин ырытар. Кини быһаарарынан. сүр диэн киһи сүнньүгэр, сүрүн үөһүгэр баар. Кини маннык этиитэ сахалар «сүрэ тостубут» диэн этиилэригэр олус сөп түбэһэр. Ол курдук «сүрэ тостубут» диэн санаата түспүт, тугу даҕаны көмөтө суох кыайбат буолбут, мөлтөөбүт киһини этэллэр. Өссө маны сахалар «сүнньэ тостубут» диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Бу этиигэ сүр эмиэ сүрүн курдук тосторо чуолкайдык бэлиэтэнэр. Ол курдук «сүр тостуута» «сүрүн тостуутугар» тэҥнэнэр уонна киһи олох бүппүтүн, сүөһүтүгэр түспүтүн көрдөрөр. (2,28).

«Сүрдээх» киһи диэн сахалар бэйэтин кыана туттар, кыраҕа уолуһуйбат, ымыттыбат кыахтаах киһини ааттыыллар. Сүр киһиэхэ баар буоллаҕына, киһи бэйэтин олоҕор санаата бөҕө буолан, тугу эмэ сайдыыны-үөрэҕи ситиһэрэ бэлиэтэнэр. Онон сүр киһини тута сылдьар сүрүн күүс буолара чуолкайдык биллэн тахсар.

Сүр туспа күүс буоларын бэлиэтиир этиинэн «сүрүн баттатар» диэн баар. Сүр диэн күүс хас киһи аайы тус-туһунан күүстээх эбэтэр аҕыйах буоларын бэлиэтиир. Манна элбэх күүстээх сүрдээх киһи атын киһини сабырыйа¬рын, кинини баһыйарын көрдөрөр. Сүр туспа күүс буолан киһи тутта-хапта сылдьарыгар, майгытыгар-сигилитигэр көстөр. Былыргы кэпсээннэргэ күүстээх ойуун баар дьону барыларын сүрдэрин баттыыра бэлиэтэнэр. Эдэр киһини кырдьаҕас киһи сүрэ баттыыра эмиэ биллэр. «Сүрүн баттатар» киһи диэн чаҕыйар, саллар уонна аны кыайыы диэки дьулуура мөлтөөбүт киһини ааттыыллар.

Сүр уонна сүргэ диэн тыллар биир суолтаҕа туттуллалларын бэлиэтиир «сүргэтэ көтөҕүллүбүт» диэн быһаарыы баар. Ити этии киһи быс¬тах кэмҥэ да буоллар, кыайыыны, хотууну оҥорорго бэлэм буолбутун, күүһэ-кыаҕа элбээбитин бэлиэтиир. Итинник сүргэ көтөҕүллүүтүн кэнниттэн киһи бэйэтин олоҕор быстах кэмнээх да буоллар араас уларыйыылары-тэлэрийиилэри, үчүгэйи кил¬лэриэн сөп. Ол аата сүргэ диэн киһи быстах кэмҥэ санаата көтөҕүллүүтүн, күүһэ кииритин бэлиэтиир этии буолар.

Былыргы саха сүр туһунан өйдөбүлэ былыргы Китай Ци, Индия Йог, Прана үөрэхтэригэр маарынныыр. Азия дьонугар киһи тыыннаах буолар, сайдар күүһүн ситимин өйдөбүллэрэ барыларыгар биирдэр. Индияҕа киһи тыыннаах буолар күүһүн Прана дииллэр. Киһиэхэ Праналар 7 кииннэрэ баар дэнэр. Кинилэри сибээстиир, холбуур сүрүннүүр суолунан киһи сиһин сүнньэ эбит. Онтон барар суоллар 7 Праналар кииннэ¬рин холбууллар. Барыларын киһи мэйиитэ салайар. (3,51).

Сахалар ойууннара киһи араас ыарыыларын, кини кутун уонна сүрүн көннөрөн, алдьаммыт буоллахтарына Үөһээҥҥи айыылартан көрдөһөн, көмөлөһүннэрэн эмтииллэр. Сахалар итэҕэллэринэн сүрү киһиэхэ Улуутуйар Улуу Тойон биэрэр. Киһи өллөҕүнэ, сүрүн Улуу Тойон төттөрү ылар дииллэр. Э.К.Пекарскай быһаарыытынан сүр диэн киһи олоххо, ситиһиигэ дьулуура, өйүн-санаатын күүһэ-уоҕа буолар. (4,стб.2402). Биһиги ити быһаарыылары сайыннаран биэрдэхпитинэ тулуурдаах буолууга үөрэммит киһи «Сүрдээх киһи» диэн ааттанар.

Н.З.Копырин «Үйэлэр кирбиилэригэр үөскүүр санаалар» диэн үлэтигэр чинчийээччи С.Н.Лазарев «Диагностика кармы» диэн үлэтин ырытар. Бу улахан үлэтигэр С.Н.Лазарев киһи дууһатын туругун ырытан, хас биирдии тыынар-тыыннаахха биополе диэн баарын быһаарбыт. Ити биополе алдьаммыт эбэтэр аҕыйаабыт буоллаҕына киһи араас ыарыыларга ылларара үксүүр эбит. Киһи доруобуйата, характера, өйө-санаата, дьылҕата барылара биир кэлим буолалларын уонна олор барылара кини «био-хонуутугар» дьиктитик сааһылана сылдьалларын билбит. (5,6). Ойууннар быһаарыыларын уонна наука этиитин холбоотохпутуна сахалыы сүр диэн биополе буолара чуолкайданыах курдук.

Арҕааҥҥы сайдыылаах омуктар таҥараларын үөрэҕиттэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин уратыта ити салгын кут уонна сүр диэн Айылҕаттан бэриллэр күүстэр киһиэхэ баалларын көрдөрөрүнэн уратыланар. Кэнники үөрэхтээхтэр быһааран иһиилэринэн салгын кут диэн баара дакаастанан эрэр. Онтон сүр диэн күүс баарын сахалар бэйэлэрэ даҕаны былыргыттан билэн сылдьаллар. Бу сүр диэн күүһү үөрэтэн, баһылаан уонна бэйэҕэ сайыннаран туттуу саха дьонугар элбэх кыайыыны ситиһэллэригэр, олохторун, доруобуйаларын тупсаралларыгар улаханнык көмөлөһүөн сөп.

Саха дьоно сүр диэн киһиэхэ туспа күүс баарын арааран билэллэр. «Сүрдээх киһи» диэн этии чахчы кыахтаах, күүстээх киһини бэлиэтиир этии буолар. «Сүрэ тостубут, сүрэ көппүт» диэн олоххо тардыһар күүһэ суох буолбут, санаата түспүт киһини этэллэр. Бу күүс хантан кэлэрэ билигин да чуолкайдык биллэ илик эрээри, биһиги тулуурдаах буоларга эрчиллииттэн сүр сайдан иһэр диэн быһаарабыт.

Былыргы сахалар сүрү таҥара ийэ куту кытта бииргэ биэрэр дииллэр эбит. Былыргы кэмҥэ оҕо бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ көрөн-истэн, үтүктэн үөрэнэр үөрэҕин барытын хантан эрэ халлаантан таҥара биэрэрин курдук саныыллар этэ. Дьон үксэ билигин даҕаны итинник санааттан кыайан босхолоно иликтэр. Ол иһин киһи ийэ кутун уонна сүрүн Үөһээҥҥи Айыылар биэрэллэр диэн санааччылар билигин да бааллар. Сорох дьон билигин даҕаны «Таҥара халлааҥҥа баар»,- диэн санааттан босхолоно иликтэр. Оҕо өйө-санаата хантан кэлэн сайдан иһэрин ситэ билбэт буоламмыт ити курдук өйдөбүллэргэ киирэн хаалабыт.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ бу былыргы быһаарыыларга уларытыылары киллэрэргэ былаанныыр. Ол курдук бу уларыйыылар оҕо төрүүрүгэр мэйиитигэр аҕыйах буор кут өйө-санаата баар, онтон атын өйө-санаата кураанах буолар диэн этиигэ олоҕураллар уонна туох баар билиитин-көрүүтүн барытын оҕо бэйэтэ үтүктэн уонна үөрэнэн баһылыыр диэн быһаарыыттан тирэх ылаллар.

Ол аата, оҕо ийэ кута диэн өйө-санаата ийэтин көмөтүнэн олох кыра эрдэҕиттэн, ийэтин көрөн билэр буолуоҕуттан ыла сайдан барар өйө-санаата буолар. Онтон сүр диэн оҕо тулуурдаах буолуута, бэйэтин баҕа санаатын ситиһэр күүһэ ыарахаттары, ыарыылары тулуйар буолуутуттан ыла сайдан-үөскээн тахсар күүһэ буолар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн илиитинэн тутуһан тардыһа сатыыр. Оонньууру тутан ыллаҕына олус үөрэр. Тугу эмэни таба тутан ылар буолууга өр кэмҥэ үөрэнэр. Аан маҥнай таба туппакка, сыыһа-халты тута сылдьарыттан бэйэтэ да санааргыыр, кыйаханар. Эрчиллэн-эрчиллэн, хамсатан-хамсатан илиитин тарбахтарын үчүгэйдик салайа үөрэтэр.

Оҕо сайдан иһэр күүһэ олус улахан. Сатаан олорору баһылаат даҕаны сотору сыыллан барбытынан барар. Бу кэмтэн ыла атахтарын анаан-минээн эрчийэрин саҕалыыр. Хаамыан лаппа инниттэн сылайыар диэ¬ри чохчоохойдуу оонньуур. Атаҕа күүһүрэн иһэрин тэҥэ санаата эмиэ күүһүрэр. Тутуһан турар сириттэн бэйэтэ, ким да көмөтө суох илии¬тин ыытынан баран, тутуспакка эрэ тура сатыырга үөрэнэр. Оҕо бу үөрэниитэ, бэйэтин этин-сиинин эрчийиитэ төрөппүттэрин үтүктэн ту¬ран хаама сылдьар сыаллаах оҥоруллар.

Оҕо биир сааһын ааһыыта атаҕар туран хаама сылдьар буолар. Хаа-ман бардар эрэ сылдьар сирэ кэҥээн барыны-бары билиэн-көрүөн, ту¬тан ылыан баҕата эбиллэр. Бу кэмҥэ көмөлөһөн биэрэн истэххэ ону¬-маны билэрэ олус түргэнник кэҥиир, тулуурдаах буолара улаатар. Хааман иһэн охтубут оҕону турарыгар көмөлөһөн, ыарыытын имэрийэн, буорайда диэн атаахтаппакка үөрэттэххэ ыарыыны тулуйар буолуута күүһүрэн иһэр.

Атаҕар туран хаамар буолуута оҕоҕо олус улахан кыайыыга тэҥнэ¬нэр быһыы буолар. Улахан дьоҥҥо, төрөппүттэригэр дьэ маарынныыр буолар. Санаата күүһүрэр, ханна баҕарар хааман тиийэ сатыырга дьулуһар. Сүр - кыра оҕо атаҕар туран хаамар буолуутуттан, сиһэ көнүүтүттэн үөскээн, күүһүрэн тахсар күүс. Оҕо төрөппүттэрин үтүк¬тэр санаатын күүһэ. Кини санаатын күүһэ көнөтүк туттан хаамар буо¬луутун үөскэтэр.

Оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ улахан буолан хаама үөрэ¬нэр. Оҕолор бары кэриэтэ биир саастарын ааһыыларыгар хаама үөрэ¬нэллэр. Оҕолор кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара салайар кэмигэр, үтүктэр күүстэрэ ордук улахан кэмигэр, хаамары кыайаллар. Сатаан көнөтүк туттан хаамар буолуулара санааларын күүһүрдэр. Киһи буолуу санаата оҕо өйүгэр-санаатыгар көнөтүк туттан хаамар буолуоҕуттан ыла киирэр.

Хаамар кэмнэрин аһаран, хойутаан хааллахтарына туран хаама үөрэнэллэрэ олус уустук буолар. Куттана сылдьар буолан хааллахта¬рына салгын куттара сайдан, бэйэлэрин толкуйдуур өйдөрө киириэр диэри кыайан хаампакка сылдьаллара биллэр.

Киһи салгын кута көттөҕүнэ, сүрэ эмиэ көтөр, көҕүрүүр. Итирбит киһи бэйэ¬тин киһилии туттунар күүһэ, сүрэ суох буолан букатын сүөһүтүгэр түһэр. Сүр – киһи куттарын холбуу тута сылдьар сүрүн күүс.

Кыыл буолан ылан үөрэппит оҕолоро кыайан киһилии хаама үөрэм-мэттэр, ииппит кыылларын үтүктэн үөрэммит буоланнар ат буола сыл-дьаллар. Оҕо атаҕар туран хаамар буолуута сиһин тоноҕоһун көннөрөн сүрэ көнөрүгэр тириэрдэр. «Көнө сүрүннээх» диэн сахалар эрэллэр. «Кыыллыы кэмэлдьилээх» киһи көнө сүрүнэ суох, албын-көлдьүн буолар.

«Киһи буолабын»,- диэн санаа киһиэхэ сүрү биэрэр. Ол аата, оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ ордук элбэх буоларын бэлиэтиир быһыы буолар. Дьоно көнөтүк хаама сылдьалларын көрөн оҕо көнөтүк, киһилии хаама үөрэнэр. Олус хойутаан хаампакка хаалбыт оҕо төһө да бэйэтин өйө киирбитин иһин, аны куттанан хаампат түбэлтэлэрэ бааллар. Бу быһыы үөрэҕи ылыныы кэмэ ааһан хааллаҕына олус ыараханнык көнөрүн көрдөрөр холобур буолар.

Сүрү Айылҕа эмиэ биэрэр. Биһиги биэрэр диэн тылы ханнык эрэ бэлэми таах ылар курдук өйдүү үөрэммиппит. Тымныыны тулуйар буолуу ыараханы тулуйар буолууга тэҥнэнэр. Сүрү оҕоҕо аан маҥнай тымныы¬ны эбэтэр итиини, үөннэр сииллэрин тулуйар буолуу үөскэтэр. Тымныы дьайыытыттан кыһын төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолар. Киһи буолан ыарахаттары ту¬луйар буолууттан сүр үөскээһинэ саҕаланар. Тымныыны, ыарахаттары тулуйар буолуу сүр элбэх буолуутун эрэйэр. Ол аата, сүр диэн ту¬гуй? Тулуурдаах буолуу - сүрдээх буолуу. Тулуурдаах буолуу сүрү үөскэтэр, элбэтэр, күүһүрдэр. Онтон тулуурдаах буолуу өһөс санааттан ордук күүһүрэр.

Айылҕа хааны сиир үөннэрэ киһини уонна кыыллары эрэйдииргэ эрэ анаан айыллыбыт буолбатахтар. Бу үөннэр киһиэхэ ыарыыны оҥорор бу-оланнар сүрүн сайыннарар аналлаахтар. Ыарыылары тулуйар буолууну элбэх сүрдээх киһи холкутук тулуйар.

Тулуурдаах, дьулуурдаах буолууттан сайдан иһэр күүс аата - сүр. Тымныыны, итиини, үөннэр сииллэрин тулуйар буолууттан үөскээн, сайдан улаатан тахсар күүс - сүр диэн сахалыы ааттанара итинник быһаарыллар. Оҕо улаатан истэҕинэ сүрэ үөскээн, сайдан, эбиллэн иһэр.

Улахан киһи буолбутун кэнниттэн сүр баар буолан сүрдээх киһи диэн ааттанар. Сорохтор сүр хантан үөскээн кэлэрин ситэ билбэт буолууларыттан сүрү киһиэхэ биэрэллэр диэн өйдүү үөрэммиттэр. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ сүрү оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ сайыннаран, дьарыктаан күүһүрдэн иһэр диэн быһаарар. Кут-сүр үөрэҕэ атын хантан да кэлбэт, киһи бэйэтин өйүн-санаа¬тын көстүүлэрэ буолар. Бу үөрэх сүрүн өйдөбүллэрин хас биирдии киһи билэр буолуута, олох сайдыытын көрдөбүлэ буолуохтаах. Сайдыылаах олоххо киһи бэйэтин ис санааларын билэр, олору баһылыыр уонна салайар буолуута киһи өйүн-санаатын таһымын өссө үрдүк кэрдиискэ таһаарыаҕа.

Итинник аныгы психология саҥа арыйа сатаан эрэр үөрэхтэрин бы-лыргы сахалар билэннэр билигин да бэйэлэрин олохторугар туһана сылдьаллар. Сахалар бу кут-сүр үөрэхтэрэ бэйэлэрин национальнай культураларын баайа буолар уонна атын омуктарга мээлэ ыскайданыа суохтаах. Онон, кут-сүр үөрэҕин саҥалыы сайыннаран, сахалыы тылы¬нан саҥардыы, кэлэр көлүөнэни үөрэтиигэ киэҥник туһаныыга киллэрии саха тыла сайдарыгар, саха дьонун өйдөрө-санаалара тупсарыгар ордук туһалаах буолуо этэ. (6,70).

Туһаныллыбыт литература

1. «Илин» сурунаал. 1998, N 1.

2. Илин сурунаал. 1999. 1-2 N-рэ.

3. В.Р.Ларионов. Саха - Айыы киһитэ. Дьокуускай, «Кудук» ХЭО АБДь, 1998.- 219 с.

4. Пекарский Э.К. Словарь якутского языка.- Москва: Т.3. 1959.

5. «Илин» сурунаал. N 1. 1999.

6. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.