Сүр уратылара

Киһи айылҕаттан улахан тутулуктааҕын сүр диэн өй-санаа баара биллэрэр. Тугу эмэ билгэлииргэ, түүлгэ туох көстүбүтүн тойоннуурга “Туох сүрэй?” диэн ыйытыыны биэрэн, тойоннуу сатыыллара санаа ханнык эрэ дьайыыны оҥорорун биллэрэр.

Идэлээх дьон түүллэрэ үлэлэригэр-хамнастарыгар быһаччы сыһыаннаах буолар. “Мин былыр дьиэ туттарбар Хоолой диэн аатырбыт ууһу аҕалан дьиэбэр олордон үлэлэттим. Арай биир сарсыарда киһибит: “Дьиктитик түһээтим, - диэтэ. – Тойокуга икки күөл икки ардыгар хара суор халыытыыр хара сирэ баар. Онно дьиэлэр бачыгыраабыттар. Киһи саҥата, ынах маҕырааһына, ыт үрүүтэ, оҕо ытыыра элбээбит. Ити туох сүрэ буолла?” – диэтэ. (1,106). Ол сиргэ дэриэбинэ тутуллан, бу түүл табата хойутаан да буоллар биллибит.

Киһи айылҕаттан, төрүттэриттэн тутулуга сахалыы Кут-сүр үөрэҕэр табатык быһаарыллар. Ити тутулугу куттары холбуу тута сылдьар сүр диэн күүс үөскэтэринэн Кут-сүр үөрэҕэр холбуу киирсэн сылдьар. Кыһын, тымныы кэмҥэ төрөөбүттэр сүрдэрэ элбэҕиттэн майгылара кытаанах, тулуурдара улахан буолара үгүстүк бэлиэтэнэр.

Киһи айылҕаттан тутулуга уонна өйө-санаата сайдан тугу оҥороро “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэннэр икки аҥы, икки өрүккэ арахсаллар:

1. Сахаларга хас киһи барыта төрүөҕүттэн төлкөтө су­руллан, дьылҕата быһаарыллан, бу Сиргэ-дойдуга олохсуйа кэлэр диэн былыргы өйдөбүл иҥэн сылдьар.

2. Kэлин кэмҥэ үөрэх-билии сайдыбытын билинэн киһи олоҕун өйүн-санаатын күүһүнэн бэйэтэ салайыан сөп диэн быһаарыы эмиэ баар буолла.

Бу быһаарыылар киһи дьылҕатын уонна майгынын быһаарыыга улахан суолтаны ылаллар. Араас гороскуоптар киһи айылҕаттан тутулугун быһаараллар, онтон бэйэтин оҥорор быһыыта олоҕун уларытар күүһэ өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ улаатан биэрэрэ уустуктары, сөп түбэспэти, иккис өрүтү үөскэтэн иһэллэр.

Туохха барытыгар иккис өрүт үөскээн тахсара биллэриттэн хайатын да диэки аһара барыы табыллыбат, сатаммат, куһаҕаҥҥа тириэрдэр кэмэ син-биир тиийэн кэлэр. Ол иһин сөптөөх, таба быһаарыы, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэрэ ордугун сахалар үөрэтэн билбиттэрин хаһан баҕарар туһана сылдьыы ирдэнэр.

Хас биирдии киһи тас көрүҥнэрэ тус-туспаларын курдук, майгынна­ра эмиэ хаһан да маарыннаспаттар. Киһи киһиэхэ сыһыанын тупсарарын туһугар чахчы билэр дьонун гороскуоптарын үөрэтэн билэрэ уонна тэҥнээн көрөрө ордук туһалыан сөп. Төрөппүттэр оҕолорун гороскуобун кыра эрдэҕиттэн билэн, кини айылҕаттан бэриллибит сүрүн, майгынын таба туһанан иитэллэрэ, үөрэтэллэ­рэ улахан туһалааҕын билиэхтэрэ этэ. Аһара барар майгылаах, элбэх сүрдээх оҕону ийэ кута иитиллэр кэмин аһаран кэбиспэккэ эрэ бэрээдэккэ, үчүгэй үгэстэргэ, этэр тылы истэргэ иитии, үөрэтии өйүн-санаатын төрүтүн үөскэтэн салгыы олоҕор улахан туһаны оҥорорун туһаннахха табыллар.

Аан дойду дьоно бары араас суол гороскуоптары туһанан бэйэлэрин дьылҕаларын билэргэ дьулуһаллар. Дьон бары туттар гороскуоптарыт­тан киһи майгынын ордук табатык быһаарарынан былыргы үөрэхтээх Пифагор оҥорбут гороскуоба туттуллар. Бу гороскуоп киһи төрөөбүт күнүн сыыппараларын туһанан суоттанан тахсарыттан туһа­нарга ордук табыгастаах уонна атыттардааҕар быдан чуолкай, сөп түбэһэрэ элбэх быһаарыыны биэрэр.

Пифагор гороскуобугар киһи майгынын тоҕус килиэткэттэн маҥнай­гыта баһаарар. Бу килиэткэҕэ биир сыыппаралар суруллаллар. Биир сыыппара төһө элбээн иһэрэ киһи майгына кытаатан, бөҕөргөөн, сүрэ эбиллэн иһэрин бэлиэтиирэ ордук суолталаах.

Биир сыыппара соҕотох эрэ буоллаҕына, бу киһи улахан бэйэмсэх киһи буолар. Ханнык да дьыаланы оҥордоҕуна бэйэтигэр барыстаах эрэ буолуон баҕарар санаата улаханыттан барыһа суох дьыалаҕа кыттыһыан олох да баҕарбат. Бу дьон бэйэмсэхтэрэ улахана оҕолорун иитэллэригэр улахан мэһэйи оҥорор. Оҕом мин эрэ этэрбин иһиттин, мин эрэ курдук буоллун, миигин эрэ батыһа сырыттын диэн өйдөбүлгэ ыллараннар, оҕолорун бэйэлэриттэн аһара тутулуктаах гына үөрэтэн кэбиһэллэр. Аһара маныыллар, бэйэ­лэриттэн төрүт даҕаны араарыахтарын баҕарбаттар, атаахтатан кэбиһиэхтэрин сөп. Бу дьон төһө да бэйэлэрин көрүнэ, уратыларын билинэ сатаабыттарын иһин, атын итэҕэйбит киһилэрин са­быдыалыгар олус кииримтиэлэр, аһара үтүктүмтүөлэр.

Гороскуобугар икки биир сыыппаралаах киһи майгына үчүгэйэ киир­дэҕинэ үс биирдээх киһи курдук буолан ылыталыыр эрээри, бэйэм киэ­нэ диэн өйдөбүлэ арыыйда элбэх буолар. Бэйэтин киэнин атын кимиэхэ эмэ биэрэригэр олус ыарырҕатар, ол кэриэтин таах сытара кинини уоскутар.

Биир сыыппара үс буоллаҕына киһи майгына саамай үчүгэй, эйэҕэс, сымнаҕас буолар. Маннык майгылаах киһи көрсүө, сэмэй буоларыттан атын дьону кытта олус тапсар, элбэхтэргэ сөбүлэтэр, оҕону иитиигэ ордук тулуурдаах, холку, арай көрдөбүлэ сымнаҕаһыттан атаахтатан кэбиһиэн сөп. Бары хаачыстыбалара тэҥ соҕус­тук сайдыбыт киһи буолан уонна аһара баран сыыһа-халты туттубатыттан олоҕор ситиһиилэри оҥороро элбиир. Арай майгына сымнаҕаһыттан кытаанах майгы­лаахтарга, элбэх сүрдээхтэргэ баһыттарар, ол иһин дьону салайар үлэни ыарырҕатыан сөп.

Биир сыыппара үстэн элбээн истэҕинэ киһи майгына кытаатан, дьиппиэрэн иһэр, сүрэ эбиллэр. Олохторугар ситиһиилэри оҥорор кыахтара улаатар. Түөрт биир сыыппаралаах киһиттэн үчүгэй салайаач­чы, кытаанах үөрэтээччи тахсыан сөп. Бу дьон туруоруммут сыалларын ситиһиигэ уонна ылыммыттарын толорууга ордук дьулуурдаахтар, дьа­ныардаахтар. Бу курдук гороскуоптаах биллэр дьонунан И.В.Сталин, М.Е.Николаев буолаллар.

Биир сыыппара биэс буоллаҕына, киһи майгына аһара кытаатан, сүрэ өссө эбиллэн, мин эрэ эппитим диэн өттө баһыйар буолан барар. Ылыммыт дьыала­ларын толорууга ордук дьулуурдаахтарын таһынан, бэйэлэрэ билбиттэриттэн атын тугу да аах­сыбаттара быдан баһыйар. Бу дьон өйдөрө-санаалара турук­таах, халбаҥнаабат кытаанах санаалаахтар, ылыммыт сыалларын толорууга дьулуурдаахтар. Маннык гороскуоптаах дьоҥҥо киэҥник биллэр улахан салайааччылар; П.А.Ойуунускай, М.К.Аммосов, И.Н.Барахов, Л.И.Брежнев, Б.Н.Ельцин уонна да атыттар киирэллэр.

Алта биир сыыппаралаах киһи майгына олус туруору, сүрэ элбэх, мин эрэ билэ­бин диэнэ хаһан баҕарар аһара бара сылдьар. Тугу барытын оҥороругар бэйэ­титтэн туох эмэ уларытыыны киллэрдэҕинэ эрэ табыллар. Ханнык эмэ дьыаланы оҥороору бэлэмнэннэҕинэ, онтун хайаан да оҥордоҕуна эрэ санаата табыллар. Билиэхтэрин-көрүөхтэрин, туох эмэ саҥаны оҥоруохтарын баҕараллара аһара элбэх. Атын дьонтон тугунан эмэ уратыланан, чор­бойуохтарын баҕараллара улахан. Бэйэлэрин олохторугар сөптөөх ситиһиини оҥороллоругар толору кыахтаах дьон. Аһара баран атын бэйэлэриттэн тутулуктаах дьону баттаабатахтарына баһыыба. Бэйэлэригэр туһалаах диэтэхтэринэ дьон туһугар үлэлииллэрин сөбүлүүллэр. Оҕолорун иитиигэ көрдөбүллэрэ үрдүк буолан сайдыы диэки тардыһыылаах көлүөнэни үөрэтэн таһаараллар эрээри, хам баттаабатахтарына табыллар. Маннык гороскуоптаах биллэр дьонунан Л.Н.Гумилев, М.Горбачев буо­лаллар.

Биир, икки эбэтэр үс биирдээх гороскуоптаах оҕолору үөрэтии ханнык да улахан айдаана суох баран иһиэн сөп. Бу оҕолорго сым­наҕастык сыһыаннаһан, үчүгэйи оҥордохторуна хайҕаан, тирэх буолан көмөлөһөн биэрии наада буолуон сөп. Бэйэлэрин күүстэрин хойутаан билинэллэр. Хаһан да аһара бар­баттар, көрсүөлэр, сэмэйдэр. Утары турар майгылара суох буолан, улахан, үөрэтэр киһи этиитин олус ылынымтыалар, истимтиэлэр. Маннык сымнаҕас майгылаах, көрсүө оҕолору кытаанах майгылаах төрөппүттэр аһара баран өйдөрүн-санааларын баттаабат­тара эрэйиллэр.

Оҕо майгынын билии кинини үөрэтиигэ улаханнык туһалыыр. Гороскуопта­рыгар элбэх биирдээх, кытаанах характердаах, ыарахан майгылаах оҕолору үөрэтии ураты уустук. Бэйэлэрэ аһара сымнаҕас майгылаах төрөппүттэр, кытаанах көрдөбүлү туруорбатахтарына, улаатан иһэр оҕолорун баһылааһыннарыгар киирэн хаалыахтарын сөп. Ол иһин кини­лэргэ тастан көмө эрэйиллэр. Элбэх биирдээх дьон аһара барым­тыалар, куруук инники баран иһиэхтэрин эрэ баҕараллар. Оҕо өйө-санаата ситэн киһи буолууну баһылыар диэри сөптөөх тохтотор майгы хайаан да ирдэнэр. Былыргы саха­лар маннык ураты мэник кыра оҕолору тохтоторго чыпчархайы, бэргэһэ эбэ­тэр кыын быатын тутталлара биллэр. Оҕо өйө-санаата сайдыыта үйэлэргэ уларыйбатыттан, биир суолунан баран иһэриттэн табан туһаннахха билигин даҕаны туһаны аҕалыахтарын сөп.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн буойуу-хаайыы баарын билэрэ хайаан да эрэйиллэр, кинини “Аһара барыма”, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн өйдөбүллэри билэригэр үөрэтии улаатан иһэн сыыһа-халты туттубатын үөскэтэн улаханнык туһалыыр. Сахалар “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиилэрэ оҕо аһара барар өйүн-санаатын тохтотон, киһилии быһыыга киллэрэн биэриигэ мөҕүү аналланарын быһаарар.

Киһи уһун олоҕун устата хайаан даҕаны суруллубут дуу, суруллубатах дуу бэрээдэги, ол аата сахалар үөрэхтэринэн сиэри син-биир тутуһа сылдьарыгар тиийэр. Улаатан истэҕинэ аны сокуоннары халбаҥнаабакка толорорун аныгы демократия оҥкулун тутуһар дойду сокуоннара ирдииллэр. Бэрээдэктээх, сиэри тутуһар киһи­ни иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга төрөппүттэр бары кыахтарын ууран дьарыктаннахтарына, сахалыы таҥара үөрэҕин билэн тутустахтарына кэлэр көлүөнэлэрин олохторо табылларын ситиһэр кыахтаналлар.

Өй-санаа аһара барарын тохтоторго, сыыһа-халты туттунууну суох оҥорорго сахалыы таҥара үөрэҕэ сиэри, киһи быһыытын тутуһуннара үөрэтэрэ туһалыыр. Төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ сахалыы Кут-сүр, Киһи таҥара үөрэҕин тутуһаллара хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Омук сайдыытын оҕолор улаатан кыайа-хото үлэлээтэхтэринэ аҕалаллар. Ол иһин сахалар көрсүө, сэмэй буолууну тутуһаннар оҕолорун үлэҕэ, сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэтэллэр. Көрсүө, сэмэй оҕо оҥорор ситиһиилэрэ сааһыран истэҕинэ эбиллэн иһэллэрэ ону дакаастыыр. Онтон атаах оҕо аанньа үлэлээбэт, сирэрэ-талара, сыыһа-халты туттунара элбэх, ону тэҥэ, олох ыараханын тулуйбат аатыран, кырата арыгыһыт буолан хаалан төрөппүттэрин эрэллэрин кыайан толорумуон сөп. (2,20).

Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ оҕо гороскуобун төрөппүттэр билэллэрэ уонна Кут-сүр, сахалыы таҥара үөрэҕин кытта холбоон туһаннахтарына атаахтатан кэбиһэллэрэ аҕыйыа этэ.

Туһаныллыбыт литература.

1. Бравина Р.И. Олох. Дьылҕа. Өлүү. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 208 с.

2. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.