Сүр туһунан былыргылар билиилэрэ
Нууччалар кэлиэхтэрин быдан иннинээҕи сахалар сүр туһунан билиилэрэ барылара саха тылыгар киирэн, иҥэн, үгэс буолан сылдьаллар. Бу тыллары барыларын саха дьоно туһанан өйдөрүн-санааларын сайыннараллар уонна тулуурдарын улаатыннараллар. Саха тылын билэр, олоҕор туһанар киһи сахалар өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ, билиилэрэ олус киэҥин, дириҥин итэҕэйэр кыахтанар.
Сүр туһунан элбэх суруйуулары нууччалар үөрэхтээхтэрэ суруйбуттарыттан булан туһаныахха сөп. Сахалар атын омуктартан өйдөрө-санаалара биллэр уратылардаахтарын былыргы үөрэхтээхтэр элбэхтик бэлиэтээбиттэр.
Саха тылын, олохторун үөрэҕин сурукка киллэрбит үтүөлээх киһинэн Э.К.Пекарскай буолар. Кини үс туомнаах “Словарь якутского языка” диэн үлэтигэр Улуутуйар Улуу Тойон таҥара туһунан бу курдук суруйан хаалларбыт:
- Улуутуйар Улуу Тойон Үөһээ дойдуга олохтоох, куһаҕан санаалаахтар баһылыктара. Улуутуйар Улуу Тойон этиҥи түһэрээччи, дьоҥҥо уоту, иккис куту, сүрү биэрбит, хара ойууннары үөскэппит таҥара, ол да буоллар кытаанахтык дьарыйааччы эбит. (1,ст.3007).
Айылҕаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” тутулуктааҕыттан киһи оҥорбут быһыытыгар сөп түбэһэр ханнык эрэ дьайыы, эппиэт киһиэхэ тиийэн кэлэрэ икки өрүттэнэн тахсан иһэр. Үчүгэйи оҥорууга үчүгэйинэн дьайар, онтон куһаҕаны оҥоруу дьайыыта, эппиэтэ эмиэ куһаҕан буолар. Улуу Тойон таҥара куһаҕаны оҥорууга куһаҕанынан дьайарын, ол аата кэһэтэн үөрэтэн өй киллэрэн биэрэрин иһин дьарыйааччы диэн ааттаммыт.
Дьарыйыы диэн үөрэтэргэ аналлаах, туһаны оҥорор кэһэтэн биэрии ааттанар. Аныгы үйэҕэ буруйу оҥорбут киһи ыстараабы төлөөһүнэ, хаайыыга түбэһиитэ дьарыйыы биир сымнаабыт көрүҥнэрэ буолаллар.
Ханнык да бэрээдэги билиммэт, көҥүллэринэн бара, араас ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатааччылар Улуу Тойон таҥара “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин билиммэккэ сылдьаллар. Ол эрээри быстах быһыыга, сыыһа-халты туттунууга түбэһэн улаханнык кэһэйэн бараннар, эрдэттэн сэрэммитим, таҥара үөрэҕин тутуспутум буоллар диэн хомойо саныыллара хойутаан киирэрэ элбэхтик бэлиэтэнэр.
“Олох үөрэҕэ” диэн сахалар киһи бэйэтэ билэн-көрөн үөрэнэрин этэллэр. Ол аата киһи тугу оҥороруттан, олор сыыһа-халты буолан тахсалларыттан кэһэйэн, онтон үөрэҕи ылынан иһиитэ олох үөрэҕэ диэн ааттанар. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ диэн олох үөрэҕиттэн, киһи оҥорор быһыыларыттан тирэх ылан сайдыбытыттан киһини кэһэтэн үөрэтэриттэн туһаны оҥороро элбиир.
Сахалар итэҕэллэрин уратыларын дириҥник үөрэппит В.Ф.Трощанскай “Эволюция черной веры (шаманства) у якутов” диэн үлэтигэр православнай таҥара үөрэҕин сабыдыалынан сахалар итэҕэллэрэ уларыйан иһиитин арыйар. Киһи өйө-санаата сайдыыта икки өрүттээҕиттэн сахаларга икки таҥара; Үрүҥ Айыы Тойон уонна Улуу Тойон баалларын быһаарбыт. (2,155).
Киһиэхэ уоту, сүрү, өйү уонна ойууннары биэрбит Улуу Тойон дьон куһаҕан санааларын этиҥи, чаҕылҕаны түһэрэн ыраастыырын тэҥэ, куһаҕаны оҥордоххо кэһэтэн биэрэрин былыргы үөрэхтээх эмиэ бэлиэтээбит. (2,68).
Киһи хаһан баҕарар куһаҕаны, сыыһаны оҥордоҕуна эппиэттиирин аныгы кэмҥэ ыстараап төлүүрэ уонна хаайан кэбиһиэхтэрин сөбө биллэрэр. Бу быһаарыы дьон өйө-санаата олус былыргы кэмнэртэн тупса, көнө илигин быһаарар. Ол былыргы кэмнэргэ Улуу Тойон таҥара саха дьоно бэрээдэктэрин тутааччы эбитэ биллэн тахсар.
Билигин Улуу Тойон таҥара туһунан билиилэри былыргыны суруйааччылар үлэлэриттэн ылан билэр кыахтаахпыт. Сахалар олохторун, үлэлэрин-хамнастарын, итэҕэллэрин бэйэтин кэмигэр дириҥник үөрэппит В.Л.Серошевскай “Якуты” диэн улахан үлэтигэр Улуу Тойон таҥара туһунан маннык суруйар:
- Айыы Тойон олох бэйэтэ буоллаҕына, олох биир чааһа, бары тыынар-тыыннаахха сыһыаннаах өрүтэ Улуу Тойон баһылааһынынан туспа өйдөбүлгэ арахсар.
Улуу Тойон Айыы Тойоҥҥо утары турбат, өстөөҕө буолбатах, ол гынан баран утары барары сөбүлээбэт, кытаанах майгылаах, кыыһырымтаҕай, үһүс халлаан арҕаа өттүгэр олорор.
Кини ордук сир дьонугар чугас, дьон олохторун интэриэһиргиир, ол гынан баран олох үчүгэйэ барыта Айыы Тойоҥҥо сыһыаннаһар буоллаҕына, Улуу Тойоҥҥо олох эрэйэ, буруйа, ыарахана, кытаанаҕа сыһыаннаах. (3,631).
В.Л.Серошевскай Айыы тойон диэн Христос таҥараны сахатытан ааттыыр. Онтон Улуу Тойон таҥара сахаларга олус былыргы кэмнэртэн ыла баара биллэр. Бу таҥара дьоҥҥо уоту, сүрү уонна ойууннары биэрбитинэн саха омугу төрүттээбит таҥара буолара билиниллэр. Ол курдук, дьон уоту туһаныыны баһылааннар үлэни, тимири уһаарары, уһанары олоххо киллэрэннэр хоту дойдуну сайыннарбыттарын, бу таҥара үөрэҕин туһаммыттарын биллэрэр.
Сүр диэн санаа күүһэ киһиэхэ тулууру, дьулууру, өһөс буолууну үөскэтэр, онтон ойуун диэн омук өйө-санаата түмсэ сылдьарын быһаарар өйдөбүллэр буолаллар. Ол иһин Улуу Тойон таҥараны сахалары үөскэппит таҥаранан билиниэххэ сөп.
Киһи өйүн-санаатын уратытынан уонна “Туох барыта икки өрүттэнэн” тахсарынан ханнык баҕарар быһыыны; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥордоҕуна, онно сөптөөх эппиэтэ тиийэн кэлэн иһэрин сахалар билэннэр туспа үөрэҕи, сэт үөрэҕин үөскэппиттэр. Үчүгэйи оҥордоххо, үчүгэйинэн эргийэр, онтон куһаҕаны оҥордоххо иэстэбил үөскээн кэһэйии кэлэрэ сэт үөрэҕиттэн биллэр. Манна ордук сыыһа-халты туттубут киһи кэһэйэрэ улахан суолталаах.
Киһи улахан куһаҕаны оҥордоҕуна улаханнык кэһэйэриттэн тутулуктанан үөрэтии дьайыыта күүһүрэрэ үөрэҕи, киһи быһыытын ылынарыгар туһалыыра биллэр. Кэһэйии киһи этин-сиинин таарыйдаҕына буор куту үөскэтэн умнуллубат буолара улаатан туһата эбиллэр.
Кыра чыпчархай оҕото улахан оҕуһу үүрэргэ туһалыырыттан кыыллар уонна киһи үөрэҕи ылыныыларын тус-туспа уратылара быһаарыллан тахсар. Буруйу оҥорбут оҕо чыпчархай ыарыытын биллэҕинэ, аны итинник буруйу оҥорбот кыахтанарын тэҥэ, этэ-сиинэ баарын, ыалдьарын билэн харыстанар санаата улаатар.
Куһаҕаны оҥоруу кэнниттэн иэстэбил тиийэн кэлэрин дьон билигин да туһана сылдьалларын араас ыстарааптар, хаайыылар бааллара биллэрэр. Ол аата дьон өйө-санаата тосту көнөрө өссө да ырааҕыттан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ син-биир туттуллара хаалан хаалбат. Бу таҥара үөрэҕэ киһи тулуурун, дьулуурун, өсөһүн улаатыннарарга, ыарахан үлэни кыайарга аналлааҕыттан уонна сыыһа-халты туттунууну аҕыйатарыттан омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр ордук улахан туһаны оҥорор.
Саха тыла олус былыргы кэмнэргэ, киһи өйө-санаата саҥа сайдан туох эмэ туһалааҕы оҥорор кэмиттэн ыла үөскээбит. Ол иһин киһи оҥорор туһалаах быһыыларын быһаарар тыллар биирдии эрэ сүһүөхтээхтэр уонна аҕыйах дорҕоонноохтор. Ый, ыл, ыс, мэ, оҥ, быс, тут диэн тыллар киһи өйдөөн-санаан туран оҥорор быһыыларын биллэрэллэр.
Сү диэн тыл олус былыргы кэмнэргэ кыыллары бэлиэтиир этэ диэн Сомоҕотто суруйар. Ол иһин сүр диэн тыл киһи айылҕаттан, төрөппүттэриттэн улахан тутулуктааҕын биллэрэр ураты суолталаах.
Кроме “кут”, человека и животных наделяли его зеркальной копией или его тенью, именуемой “сюр” от угро-самодийского “сю” – “зверь”. Понятием “сюр” древние подчеркивали, что и человек относится к царству животных и зверей. (4,99).
Сүр аһара бардаҕына киһи сыыһа-халты туттунара улаатарыттан куһаҕан быһыылары элбэтэн кэбиһэриттэн сахалар сэрэтэн “сүрдэннэ”, “сүрэ бэрт” диэн этиилэри үөскэтэн куһаҕан быһыылар улаатан иһэллэрин биллэрэллэр.
Саха дьоно “Олох ыарахан” диэн этэллэр. Кырыалаах уһун кыһыннаах, бытарыттар тымныылаах хотугу дойдубутугар тоҥон өлөн хаалбат туһугар уонна ыарахан үлэни кыайарыгар киһиэхэ тулуур, өһөс санаа, сүр баара хайаан да ирдэнэр. Сүр киһиэхэ тулууру үөскэтэринэн олох ыараханнарын тулуйарга, туоруурга улахан туһалааҕын төрөппүттэр билэн оҕолорун тулуурга үөрэтиэ, анаан-минээн дьарыктыа этилэр.
Сүр туһунан сахалар билиилэрэ саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьаллар. Сүр киһиэхэ эбиискэ эньиэргийэ биэрэриттэн күүс эбиллэн кэлиитэ киһи оҥорор быһыылара хайдах уларыйан, ханнык көрүҥнэнэн иһэллэриттэн сүр туруга быһаарыллар:
1. Мөлтөх диэн сүрэ лаппа аҕыйах киһи ааттанар. Тугу эмэ оҥороругар атыттартан сүбэ, ыйыы көрдүүр киһи мөлтөх буолар.
2. Мунаах диэн тыл киһи өйө-санаата кыаҕа-күүһэ суоҕун, буккуллан иһэрэ элбэҕин, быһаарыыны кыайан ылымматын биллэрэр.
3. Көрсүө диэн тыл сүр киһиэхэ кэминэн баарын биллэрэр. Көр уонна сүө диэн тыллар холбоспуттарыттан көрсүө диэн тыл үөскээбит. Бу тыл көрөн, истэн үөрэҕи ылыныы улахан туһалааҕын биллэрэр. Көрсүө киһи оҥорор быһыылара табыллаллара, сатаналлара элбэҕиттэн дьоҥҥо туһаны оҥороннор сайдыыны аҕалаллар. Итини тэҥэ, оҕону иитиигэ аһара туттубат буолууга иитэринэн, үөрэтэринэн кэлэр көлүөнэлэрэ үлэ сайдыытын ситиһэр кыахтаналлар.
4. Сүрдээх диэн эттэхтэринэ, сүр элбэҕэ уонна аһара барбыта бэлиэтэнэр, ол иһин сыыһа-халты туттунуу үөскүүрүгэр тириэрдиэн сөп. Сүрдээх киһи аһара туттунууну оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатарыттан дьон сэрэнэр киһилэригэр кубулуйар.
5. Сүрдэннэ диэн этии сүр өссө аһара барыыта кэлбитин биллэрэр. Киһи аһара туттунууну, куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ субу тиийэн кэлбитин биллэрэн сэрэтэргэ анаан этиллэр.
6. Сүрэ бэрт, сүрүкэтин баҕаһын диэн этиилэргэ киһи оҥорор быһыылара тиийэн хааллахтарына сүр олус улаханнык аһара барбыта бэлиэтэнэр. Киһи оҥорор быһыылара букатын аһара бараннар олус куһаҕан быһыыга кубулуйалларын, киһи быһыытын таһынан баралларын биллэрэр.
Сүр эбиллэн, күүһүрэн иһиитэ киһи сыыһа-халты туттунарын элбэтэриттэн куһаҕан өйдөбүлэ улаатан иһэрэ саха тылынан табатык быһаарыллан этиллэр. Бу этиилэр сахалар киһи өйө-санаата, сүрэ аһара бардаҕына тулуура улаатан иһэрин үөскэтэрин таһынан, оҥорор быһыытыгар эмиэ дьайарынан улахан аһара барыылары үөскэтэн куһаҕаны элбэтэрин биллэрэр. Ол иһин сахалар “Аһара барыма” диэн аналлаах үөрэҕи туһанан өйгө-санааҕа хааччаҕы, кыйыаны оҥороллор.
Билигин саха омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр үлэни кыайар, тулуурдаах, көрсүө, сэмэй эдэрдэр ордук элбэх туһаны оҥороллорун итэҕэйэн, оҕо иитиитигэр Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһаныы эрэйиллэр. Көрсүө, сэмэй киһи саамай улахан туһатынан оҕону иитиигэ аһара барбакка, ыкпакка, хаайбакка эрэ бэйэтэ көрдөрөн биэрэн батыһыннаран, үтүгүннэрэн иитэрэ, үөрэтэрэ буолар. Бэйэлэрин үтүгүннэрэн, көрдөрөн биэрэн иһэллэриттэн оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ өйө-санаата сайдыытын ордук табатык салайаллар.
“Айыы үчүгэй” диэн этэччилэр сиэри-туому, киһи быһыытын тутуспаттар, аһара барар санаалара элбээн сылдьарыттан ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара табыллыбаттара элбэҕиттэн куһаҕаны үксэтэн кэбиһэллэр. Бу кэмҥэ эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара, табаахха, наркотикка ылларыылара элбээһинэ “айыы үөрэҕин” улахан куһаҕан сабыдыала буолар.
Үөрэх “үчүгэй” диэн сымыйанан этии өй-санаа чэпчэки өттүн диэки халыйыытын улаатыннаран кэбиһэриттэн уонна солумсаҕырыыны аһара ыытарыттан эдэрдэр үлэни үлэлээбэт буолуулара үөскээтэ. Үөрэхтэммит, кумааҕыны эрэ хасыһар киһи оҕотун үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа суох буолар.
Биир киһи үөрэҕи ылбыта бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥорор, онтон оҕолоро элбэхтик олорор, сытар төрөппүттэрин үтүктэннэр сүрэҕэ суох буола улааталлар, ыарахан диэн ааттаммыт үлэни сирэллэриттэн, кыайа-хото үлэлээбэттэриттэн атыттартан хаалан хааланнар омугу барытын мөлтөтөллөр.
Сүр киһи тулуурун, дьулуурун улаатыннаран үлэҕэ ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэрин таһынан, туттунар күүһүн сайыннаран сыыһа-халты туттунарын суох оҥорор, аҕыйатар кыахтаах. Ону тэҥэ, майгынын куһаҕан өрүттэрин хам тутан, кыччатан биэрэринэн киһилии быһыылаах буолууну олоххо киллэриигэ улаханнык туһалыыр. Арай туох барытын курдук аналлаах кээмэйин, көрсүө буолууну аһара барбатаҕына эрэ киһи олоҕо табылларын үөскэтэр.
Сахалар сүр диэн өй-санаа күүһүн олус былыргы кэмнэртэн, саха тыла саҥа үөскүөҕүттэн үөрэтэн, билэн Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн олохторугар туһана сылдьаллар. (5,5).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. III. Петроград: Типография императорской Академии наук. – 1917.
2. В.Ф.Трощанский. Эволюция черной веры (шаманства) у якутов. – Казань. Типо-липография Императорского Университета, 1903. – 185 с.
3. Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. – 2-е изд. – М.: 1993. – 736 с.
4. Сомоҕотто С. Происхождение народа саха. – Якутск: НИПК “Сахаполиграфиздат”, 1995. – 112 с.
5. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.