Сүр тостуута

Сүр диэн өй-санаа буоларынан түргэнник эбиллэн кэлиэн эбэтэр симэлийэн, суох буолан хаалыан сөп. Сүр суох буолара түргэнин быһааран “сүр тостор” диэн этэллэр. Сүр суох буолуута киһи салгын кута көтөрүгэр тириэрдэринэн киһи өйө-санаата кыыл өйүн-санаатын таһымыгар түһэр, ол аата ийэ кутун салайыытыгар киирэн хаалар.

Салгын кут үөрэҕи-билиини баһылыырга тириэрдэринэн, үөрэх-билии этиитинэн, ыйыытынан салайтаран киһи буолууну, киһилии быһыыны үөскэтэринэн киһи өйүн-санаатын туругун быһаарар сүрүн өй-санаа буолар. Бу быһаарыыны тутуһан сахалар киһини үс куттаах диэн этэллэр. Ол аата салгын кут киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны быһаарар, үөрэҕи, билиини түргэнник ылынан сайдыыны ситиһиини үөскэтэр кут буолар.

Салгын кут көтөн, баран, суох буолан хаалара элбэхтик бэлиэтэнэр. Бу өй-санаа суох буолуута кэлэн ааспытын киһи өйдөөбөккө хааллым диэн быһаара сатыырыттан булан ылыахха сөп. Төбө доргуйуутуттан, арыгыны аһара иһэн итирииттэн, наркотиктары туһаныыттан өй көтөрө тиийэн кэлиэн сөп. Киһи салгын кута көттөҕүнэ кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэр, ийэ кутун быһаччы салайыытыгар киирэр, киһилии быһыы диэн умнуллар, хаалар, кыра эрдэҕинэ иҥэриммит үгэстэринэн салаллара тиийэн кэлэр. Бу быһаарыы киһи саамай кэбирэх сирэ өйө-санаата буоларын ыйан биэрэр, өйүн-санаатын улаханнык харыстыыра туһалааҕын биллэрэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ дьону харыстаан “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этэн сэрэнэргэ үөрэтэр.

Киһини санаата салайарынан аһара баран эбэтэр көтөн хаалыан баҕарар салгын куту сүр диэн өй-санаа тулуура, өсөһө ханна да ыыппакка хам тутан сылдьарыттан киһи буолуу ситиһиллэр. Ол аата киһи буолан сылдьарбыт бэрт кэбирэх тутулуктааҕыттан, көтөн, баран хаалыан сөбүттэн тулууру, туттунар күүһү дьарыктыы сылдьыы эрэйиллэр. Сахалар ол иһин оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ анаан “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туһанан оҕо сүрүн, тулуурун, туттунар күүһүн аан бастаан күүһүрдэллэр.

Киһи куттара сайдыыны ситиһэллэрэ түргэн. Оҕо биир сааһыгар буор кута сайдан хаамары, киһи курдук көрүҥнэниини ситиһэр, онтон ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн 6 сааһыгар диэри иитиллэн, үөрэтиллэн киһи оҥорор быһыыларын оҥороро кыаллар. 6 сааһыттан сүрэ күүһүрэн, салгын кута сайдан киһи буолууну ситиһэн, үөрэҕи, билиини баһылаан киһилии быһыылары оҥорор кыахтанар.

Сайдан иһэр өй-санаа куттарга түргэнник үөскүүр буоллаҕына, сүр уларыйара олус бытаан. Ол оннугар сүр тостор диэн этэллэр, түргэнник, тостор курдук суох буолан хааларын биллэрэллэр. Сүрэ тоһуннаҕына киһи тулуура суох буоларыттан өйүн-санаатын тутулуга быста мөлтүүр, кыаҕа суох буолар, куттара тус-туспа ыһыллаллар. Киһи буолууну быһаарар салгын кута көтөрүттэн киһи кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэрэ тиийэн кэлэр.

Оҕо атаҕар туран хааман сиһин көнөтүк туттары баһылааһына сүрүн үөскэтэр, сүнньэ көнөр, киһи курдук көрүҥнэнэри ситиһэриттэн санаата күүһүрэн салгыы киһи буолууну баһылыыр кыахтанар.

“Көнө сүрүннээх” диэн албыны, сымыйалыыры билбэт киһини этэллэр. Арай аһара көнө буолууну сахалар аанньа ахтыбаттар, киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын билбэт киһинэн ааҕаллар, албыҥҥа киирэн хаалыан сөбүттэн харыстыы сатыыллар.

Көнө буолуу ханнык эрэ кээмэйи, киһи быһыытын аһара барбатаҕына эрэ табыллар. “Мас көнө” буолууну сахалар сөбүлээбэттэр. Ол курдук, дьон инникини былдьаһаллара элбэҕиттэн көнө киһини албыннаан ас таһаарыныахтарын, тугу эмэ үлэлэтэн туһаныахтарын баҕалаахтар баар буолан иһэллэриттэн, аһара көнө буолуу табыллыбат кэмнэрдээх. 

“Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи баһылаабыт, бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэммит киһи араас албыҥҥа киирэн биэрэрэ аҕыйыыр. Ол курдук, албыҥҥа киллэрэн туһана сатааччылар, эйиэхэ үчүгэйи оҥоробут диэн бэйэлэрин “үчүгэйдэрин” сыҥалыы сатыыр минньигэс этиилэригэр киирэн биэрбэтэххэ эрэ табыллар.

“Сначало было слово” диэн арҕааҥҥы таҥара үөрэхтэрэ албын, сымыйа этиилэригэр мас көнө, үлэһит дьон киирэн биэрэннэр салайааччылар тугу этэллэрин истэн, ону толорон бас бэринэн хаалан диктатуралары үөскэтэн сылдьаллар.

О.А.Парфенова “Конь и харизма Тыгына в преданиях якутов” диэн үлэтигэр сахалар “Сүр” диэн этиилэрин ырытар. Кини быһаарарынан. сүр диэн киһи сүнньүгэр, сүрүн үөһүгэр баар. Кини маннык этиитэ саха­лар “сүрэ тостубут” диэн этиилэригэр олус сөп түбэһэр. “Сүрэ тостубут” диэн санаата түспүт, тугу даҕаны көмөтө суох кыай­бат буолбут, мөлтөөбүт киһини этэллэр. Өссө маны сахалар “сүнньэ тостубут” диэн этиилэрэ  бигэргэтэр. Бу этиигэ сүр эмиэ сүрүн курдук тосторо чуол­кайдык бэлиэтэнэр. Киһиэхэ “сүрэ тостуута”, “сүрүн тостуутугар” тэҥнэнэр уонна киһи буолан бүппүтүн, сүөһүтүгэр түспүтүн көрдөрөр. (1,28).

К.Д.Уткин сүр тостуутун туһунан маннык суруйар:

- Төрүт дьоммут санаа түһүүтүттэн ордук сэрэнэллэрэ. Сүрэ тостубут омук киэбэр, киэлитигэр кытта биллэр. Көстөр дьүһүнүгэр, майгытыгар. Ыгыма, кыараҕаһа, быыппастыгаһа, түрдэстигэһэ, иннин-кэннин көрүнэ, билинэ сатаабата кэрэгэйин, кэлтэгэйин таайтара сылдьаллар. Ону болҕомтолоох, мындыр дьон омук сэбэрэтиттэн даҕаны сыымайдаан таайыахтарын сөп. (2,50).

Күүһү, кыаҕы быһаарар спорт көрүҥнэригэр бастакы миэстэни ылар эр дьон аҕыйааһыннара омук сайдыыны ситиһиигэ санаатын түһэрэн кэбиһиэн сөп. Эр дьон мөлтөөһүннэрэ омук өйө-санаата; күүһэ, кыаҕа эмиэ мөлтөөһүнүгэр тириэрдэриттэн ыал буолуу үгэстэрин туһанан харыстаныы эрэйиллэр.

Олус былыргы кэмнэргэ бастакы кыыл курдук киһи буор, ийэ куттардаах уонна сүрдээх эрэ буолар эбит. Эт-сиин хамсааһыннартан сайдарын, күүһүрэрин быһаарыы кэнниттэн, бу хамсааһыннары үөскэтэр буор кут диэн өй-санаа хас биирдии быччыҥҥа үөскээн сылдьарын арыйбыттар.

Сахалыы саҥарар тыл сайдан киһи өйө-санаата үөскүүрүгэр ийэтин ылар оруола чуолкайдаммытын кэннэ, ийэ кут баара арыллан быһаарыллыбыт. Өй-санаа сайдыытын билинэр, киһи буолууну үөскэтэр салгын кут хойутуу, саха тыла үөскээһинин кытта, тэҥҥэ кэриэтэ сайдан тахсыбыт.

Саха дьоно киһи үс куттарын туруктарыгар уонна суолталарыгар сөп түбэһэр ааттары биэрэн иҥэрбиттэр:

1. Үөрүйэх буолуохха диэри элбэхтик хамсаныы буор куту үөскэтэр. Буор кут эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьар.

2. Үгэстэртэн хомуллан ийэ кут үөскүүр.

3. Үөрэх салгын куту сайыннарар. (3,19).

Киһи этэ-сиинэ кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллиитэ удьуордааһын диэн ааттанар. Оҕо төрөппүтүгэр тугунан эрэ маарынныыра этэ-сиинэ бэриллибитин, удьуордаабытын биллэрэр.

Өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ утумнаан иһии баарын биллэрэр. Үөрүйэх буолбут, эккэ-сииҥҥэ иҥмит, уларыппыт өй-санаа, буор кут эрэ утумнаан бэриллэрэ омук сайдыытыгар уустуктары үөскэтэр. Үөрэхтэн кэлэр билиилэр киһиэхэ үөрүйэхтэри кыайан үөскэппэтэхтэринэ кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан бэриллибэккэ таах хаалан, симэлийэн иһэллэр.

Омук үлэҕэ сайдыыны ситиһиилэрэ дьоҥҥо буор куту, үөрүйэхтэри үөскэтэллэриттэн уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэриттэн салгыы сайдалларыгар улахан туһаны оҥороллор. Бу киһиэхэ сайдыыны аҕалар аналлаах тутулугу сахалар билэн, эр киһи буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэргэ анаан ыал буолуу үгэстэрин олохтоон туһаналлар. Эр киһи сайдыылаах буор кутун ыраас кыыс оҕоҕо эрэ иҥэрэн оҕолоругар тириэрдэр кыахтааҕын ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу үөскэтэр. (4,22).

Куттар салгын кут көмөтүнэн түргэнник сайдаллар, онтон сүр олус бытааннык сайдар. Кут сүртэн туох уратылааҕа киһи өйө-санаата сайдыбытын кэнниттэн быһаарыллыбыт буолан, саха тылыгар кут сүрү кытта холбуу бииргэ туттуллар, ол иһин өй-санаа үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕэ диэн ааттанар.

Сүр диэн өй-санаа буоларынан түргэнник түһэн, аҕыйаан хааларынан, тостор курдук суох буолар. Ол иһин киһи тулуурун, өсөһүн куруук дьарыктаан сүрүн күүһүрдэ сылдьара эрэйиллэр.

Сахалыы Кут-сүр үөрэҕэ олус былыргы кэмнэртэн ыла үөскээн сайдыбыт уонна киһи өйө-санаата айылҕаттан тутулуктааҕын, улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайдан, тупсан тахсыбытын арыйар. (5,50).

Туһаныллыбыт литература.

1.  Илин  сурунаал. 1999. 1-2 N-рэ.

2. Уткин К.Д. Хомуурунньук. 16 кинигэ. 2-һэ: Төрүт культура: утумнар, ситимнэр. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 272 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

4. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.

5. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.