Сүр майгыны салайар

Сүр диэн санаа күүһэ. Киһи куттарын холбуу тута сылдьар күүс сүр диэн ааттанар. Тулуур, дьулуур, өһөс буолуу диэн санаа күүстэрэ сүрү үөскэтэллэр. Сүрдээх киһи тулуура, дьулуура, өсөһө улаатан биэрэриттэн оҥорор быһыытын хонтуруоллуур уонна табан салайар кыаҕа улаатарыттан киһи быһыытын тутуһар кыахтанар.

Киһи саамай кэбирэх сиринэн өйө-санаата буолар. Өй-санаа, салгын кут көтөн хаалыыта улахан кэбирэҕэ буолар уонна сүртэн быһаччы тутулуктаах. Бу тутулук баарын уонна төһө күүстээҕин киһи кырыйдаҕына өйө көтөн хаалан түөһэйэригэр тиийэн хаалара биллэрэр.

Түөһэйбит киһини “Оҕотугар түспүт” диэн быһааран, өйүн-санаатын уларыйбыт таһымын ыйан, чуолкайдаан этэллэр, ол аата салгын кута көтөн, өйө-санаата айыы буолан туспа барбыт киһи буолар. Айыы буолуу диэн киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан туспа барыыта ааттанар. Ол иһин түөһэйбит киһи өйө-санаата көтөн хаалан, туспа барарыттан айыы киһитэ буолан хаалар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар саха дьонун айыы киһитэ буолууга араадьыйанан алгыс этэн ыҥыраллара олус улахан сыыһа, киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуга көтөрүгэр, ол аата түөһэйэригэр ыҥыра сатыылларыттан уонна маат курдук куһаҕан дьайыылаах саҥа тыллары була сатаан оҥороллоруттан саха дьоно бэйэлэрин сөбүлээбэттэрин үөскэтиннилэр. Саха тыла үөрэтэргэ нуучча тылынааҕар уустугуран, ыараан хаалбытынан эдэрдэр үөрэтэллэрин быраҕан эрэллэр. (1,8).

Өй-санаа киһиттэн арахсан туспа барыыта айыы буолуу диэн ааттанар. Ол иһин өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга сылдьалларын айыылар диэн ааттыыллар. Айыылар тыыннаах киһини өлүүгэ ыҥырар, угуйар күүстээхтэриттэн сахалар харыстанан “Айыы диэмэ” диэн үөрэҕи туһаналлар.

Түөһэйбит киһи өйө-санаата кыра оҕо таһымыгар түһэрин, кыра оҕо курдук быһыыланарын кырдьаҕастарын көрбүт-истибит, эрэйдэммит дьон билэллэр. Лаппа сааһырбыт киһи биир баҕа санаатынан “Түөһэйбэтэрбин эрэ” диэн буолара былыргыттан биллэр.

Тулуурдаах майгылаах, өһөс киһи түөһэйбэккэ эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык түмүктүөн сөп. Итини тэҥэ, кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит оҕо улааттаҕына арыгыны элбэҕи иһиититтэн түргэнник өйө көтөн хаалан атаахтыыр, киһиргиир санаата киирэн кэлэриттэн, сыыһа-халты туттунуон сөп.

Түөһэйии диэн кырдьаҕас киһиттэн сүрэ мөлтөөтөҕүнэ салгын кута көтөн хаалара тиийэн кэлиитэ ааттанар. Оҕо атаахтык иитиллиитэ тулуура суох буоларын улаатыннаран түөһэйиитэ эрдэлээн кэлиитигэр тириэрдиэн сөп.

Өйү-санааны утумнаахтык дьарыктааһын тулууру улаатыннаран кырдьаҕас киһи түөһэйэрин тохтотуон сөп. Сааһырбыт дьон үйэлэрин тухары мунньуммут олохторун уопутун туһананнар сахалыы таҥара үөрэҕинэн дьарыктанар кыахтара улаатан биэрэр кэмэ кэлэр. Бу мунньуммут элбэх уопуттарын эдэрдэргэ биэрэллэрэ эрэйиллэр.

Майгы диэн киһи түргэнник уларыйар, иҥэринэр өйө-санаата буолар. Арай майгы киһи оҥорор хамсаныыларыгар, быһыыларыгар куттарын нөҥүө дьайыыта тиийэринэн ийэ куттан улаханнык тутулуктанар. Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыыларга иитилиннэҕинэ, улаатан баран майгынын түргэнник уларыйыыларын салайар, туттунан тохтотунар кыаҕа улаатар.

Майгы аһара түргэнник уларыйарыттан киһини сыыһа-халты тутуннарыан, оҥорор быһыытын быстах быһыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөбө улаатан хаалар. Кыыһыра охсубут омуннарыгар ону-маны быраҕаттанар, остуолу охсор дьон бааллара биллэр. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһилии быһыыларынан иитии улахан суолталааҕын билэн төрөппүттэр туһаныа этилэр.

Майгы сүртэн улахан тутулуктаах. Сүр майгы аһара барарын тохтоторуттан киһи сыыһа-халты туттунарын аҕыйатан киһи буолууну ситиһэригэр, киһилии майгыланарыгар тириэрдэр. Сүрэ мөлтөх киһи майгы араас уларыйыыларыгар киирэн биэрэрэ элбээн хаалыан сөп. Ол курдук, кыыһырара киирэн аһара баран иһэр киһи тулуурун, бэйэтин тохтотунар күүһүн улаатыннарара эрэйиллэр.

Киһи сайдан өйө-санаата тупсан иһэриттэн кыыл, сүөһү өйүттэн-санаатыттан уларыйыыта, тупсуута майгынын уларытар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн майгы икки өрүттэнэр:

1. Киһилии майгы. Киһилии майгы диэн туохха барытыгар киһи быһыытын тутуһа сылдьыыттан үөскүүр, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорууну быһаарар суолталаах майгы буолар.

2. Кыыллар майгылара. Улахан кыыллар, көтөрдөр бэйэлэригэр сыһыаннаах быһыылары оҥоруулара майгыларын уратыта буолар. Бөрө кыаммат, мөлтөөн хаалбыт тыынар-тыыннаахтары тутан сиир майгына, айылҕаны собулҕаттан ыраастыыра үйэлэргэ уларыйбат.

Айылҕаҕа туох барыта икки өрүттэнэн тахсаллара хаһан баҕарар баар буола турар уонна тохтообокко солбуйсан биэрэн иһэллэриттэн бииртэн-бииргэ уларыйан саҥалыы үөскээн иһэллэр.

Киһилии майгы эмиэ икки аҥы өрүттэргэ арахсар:

1. Үчүгэй майгы.

2. Куһаҕан майгы.

Дьон бэйэлэригэр туһалаах, үчүгэйи оҥорор майгы уратыларын үчүгэйинэн ааттаан кэбиһэллэр, онтон тугу сөбүлээбэтэхтэрин, сирбиттэрин куһаҕанынан ааттаан туораталлар.

Майгы бу уратылара киһи өйө-санаата сайдан, тупсан, үчүгэй киһи таҥара, Христос үөскээбитин кэнниттэн биирдэ биллэн таҥара үөрэҕэр киирэн дьоҥҥо барыларыгар тарҕанан билигин үчүгэй майгы элбээн сылдьар.

Куһаҕан майгы аһара барарын дьон бэйэлэрэ хааччахтаан аҕыйата сатыылларыттан чахчы аҕыйаан иһэллэр. Ол да буоллар майгы икки өрүттээҕиттэн куһаҕан майгы суох буолан хаалбакка, аҕыйыыр эрэ кыахтааҕа уустуктары син-биир үөскэтэр.

Төһө да бары баҕарбыппыт иһин үчүгэй майгы аһара барара, бары барыта үчүгэй буолара олоххо кыаллыбат. Үчүгэй майгы аһара барара эмиэ табыллыбат, үчүгэйтэн-үчүгэй диэн кэлбитин кэнниттэн аналлаах, кэрэ буолуу кэлиэҕэ диэн үгүстэр кэтэһэллэр эрээри, кэрэтэ диэн хаһан да аһара барыллыбат хааччах баара биллэн кэлэр. Киһи бу хааччах баарын билэн аһара үчүгэй, кэрэ буолууга дьулуспакка, атыттары, куһаҕаннары эмиэ үчүгэй оҥорууга кыһанара элбээтэҕинэ үчүгэйи ситиһээччилэр үксээһиннэригэр тириэрдэр.

Үчүгэй майгы аһара барыыта киһини кэрэ диэҥҥэ тириэртэҕинэ, кэрэ буолбут киһи кэрээниттэн тахсарын сахалар билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Кэрэ диэн кэнниттэн кэлэр кыйыа эмиэ баар, кэрэтэ диэн этиллэр. Кэрэ буолууга тиийбит омуктар кэрээннэриттэн тахсан эстэллэрин 20-с үйэҕэ немец омуктарын националистара оҥорбут аһара куһаҕан, ыар быһыыларыттан булан ылыы ордук табыллар.

Үчүгэй майгы улаханнык уларыйарын, аһара барарын сүр эмиэ тохтотор, хааччахтыыр аналлаах. Алларастаан күлэри, үөрэри, араастаан хамсаныылары элбэхтик оҥорортон сүрдээх киһи туттунар кыаҕа улаатар. Итини тэҥэ, аһара баран үөрэри-көтөрү, киһиргиири сүрдээх киһи оҥороро соччо биллибэт.

Куһаҕан майгы аһара барарын сүр эмиэ тохтотор. Сүрдээх киһи аһара баран кыыһырбат, кыыһырбытын букатын да биллэримиэн сөп. Бу уратыны оҕону иитииттэн булан ылыахха сөп. Оҕолор аҕалара саҥарбакка да эрэ куһаҕаннык көрөн кэбистэҕинэ бэрээдэктэрэ тупса түһэрин билинэллэр. Ол аата, бу оҕолор аҕалара сүрдээх киһи эбитэ быһаарыллан тахсар уонна сүрүн туһалаах дьайыытыттан оҕолоро куһаҕаны оҥороллоро тохтуур, бэрээдэккэ үөрэнэллэрэ табыллар.

Бу быһаарыы киһи барыта кыайан учуутал, салайааччы буолара кыаллыбатын биллэрэр. Ол курдук, сүр мөлтөх, мунаах буолара дьону үөрэтэр уонна үлэлииргэ соруйар кыаҕы аҕыйатан кэбиһэр. Мунаах киһи салайааччы буоллаҕына, үлэ хааларын бары билэллэр.

Куһаҕан майгы кыыллыы майгыга тиийэн хаалара олус түргэн. Ол курдук, элбэх киһини өлөртөөһүн кыыллыы майгы аһара барбыта буолар. Кыыллыйбыт бөрө үөр табалары барыларын тардара биллэр.

Киһи быһыытын тутуһан олоҕун олороругар киһиэхэ сүр олус улахан туһалаах. Сүрэ суох, сүрэ тостубут киһи салгын кута көтөн хааларыттан ийэ кутун салайыытыгар, кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэр, кыыллар курдук быһыыланыан сөп. Ол аата киһи буолуу сүртэн быһаччы тутулуктааҕа быһаарыллар.

Киһиэхэ араас санаалара аһара элбэхтэр. Ол элбэх араас санаалара барылара үчүгэй диэҥҥэ киирсибэт уратылаахтар. Араас куһаҕан да санаалары киһи санаан кэбиһэрэ кыайан бобуллубат, хаайыллыбат, быһааран билэр да кыаллыбат. Элбэх куһаҕан да санаалардаах киһи атын дьону кытта үөрэ-көтө сылдьыан сөп.

Саха дьоно “Киһини санаата салайар” диэн этэллэр, санаа киһини салайарын билинэллэр. Аһара барар санаалар киһи сыыһа-халты туттунарын үксэтэн үчүгэйгэ тириэрдибэттэр. Ол иһин аһара барар санаалары хааччахтыырга, тохтоторго аналлаах сиэр диэн үгэһи олохтоон өйү-санааны аһара ыыппакка киһилии быһыылары оҥорууга киллэрэн биэрэри ситиһэллэр. 

Сүр үөскэтэр туттунар күүһэ киһини киһи оҥорор, аһара туттубатын үөскэтэн киһилии быһыылары оҥорор кыаҕы биэрэр. Киһи бэйэтин араас элбэх этин-сиинин быстах баҕаларын бэйэтэ тохтотунар күүһэ туттунар күүс диэн ааттанар уонна сүрү кытта тэҥҥэ сайдан иһэр. Сүрдээх киһи туттунар күүһэ улахан буолар.

Кыратык да аһара туттунан кэбиһии киһи быһыытын таһынан барарын билэ сылдьыы киһиттэн эрэйиллэр. Ол курдук, улаханнык саҥарыы син да буоллаҕына, хаһыытаан барыы сиэри таһынан барар, киһи быһыытын тутуспакка аһара барыы бэлиэтэ буола охсон хааччахтана сылдьара табыллар. 

Сүрэ күүстээх киһи туттунар күүһэ улаханыттан майгынын араас көрүҥнэрин аһара ыыппат, туттуна сылдьар, киһи быһыытын тутуһар кыахтанар. Кыратык кыыһырдаҕына даҕаны атыттарга биллэрбэккэ хаалларыан, аһарынан кэбиһиэн сөп. “Кыыһырбытын биллэрбэт” диэн этии ону бигэргэтэр.

Улаатан иһэр оҕолорго тугу барытын боруобалаан көрүү хаһан баҕарар бастаан иһэр. Тугу билбиттэрин барыларын боруобалаан көрдөхтөрүнэ эрэ өйдөрүгэр дьэ түһэн умнуллубат буолар. Уу оргуйдаҕына паар тахсан тугу эмэ тоҕо тэбиэн сөп диэн үөрэҕи уруокка билэн баран, боруобалаан көрөөрү сампаан бытыылкатын булан кыратык уу кутан баран бүөтүн бүөлээн, боробулуохатынан хам баайан баран оттулла турар оһоххо быраҕан баран кэтэһэ сылдьар оҕону мөҕөр төрүөт көстүбэт.

Арай бытыылка тоҕо тэбэн оһоҕу алдьаттаҕына оҕону хойутаан да буоллар мөҕөн көрөргө эрэ тиийиллэр. Бу быһаарыы киһиэхэ өйө-санаата киириитэ оҥорор быһыытыттан хойутаан, кэнниттэн кэлэн иһэрин биллэрэрэ ордук суолталаах.

Оҕо өйө-санаата айыыны оҥоруулартан уонна олору боруобалаан көрүүттэн сайдан, эбиллэн иһэр. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанарын төрөппүттэр оҕолоругар куруук тириэрдэ сылдьыахтара этэ.

Айыы диэн тыл элбэх өйдөбүллээх, олортон биирэ эрэ үчүгэйи оҥорууга аналланар, онтон атыттара бары киһини сыыһа-халты тутуннараннар куһаҕаны элбэтэллэр. Итини тэҥэ, айыы диэн куһаҕана элбэх тылы үгүстүк саҥара сырыттахха, киһи бэйэтэ ол куһаҕанын оҥорон кэбиһэригэр тиийэн хаалара ордук улаханнык хомотуон сөп.

Айыыны оҥоруу эмиэ икки өрүккэ арахсар:

1. Үчүгэйи, туһалааҕы айыы.

2. Араас туһата суохтары, куһаҕаны айыы.

Үчүгэй, туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу олус элбэх үлэлээх, үгүс бириэмэни ылар, улахан эрэйдээх үлэ буолар. Биир эмэ талааннаах үлэһит киһи дьоҥҥо туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥоруон сөп. Ол иһин оҕо улаатан иһэн оҥоро сатыыр саҥаны айыылара барылара кэриэтэ сыыһа-халты буолан тахсан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэрин төрөппүттэр билэн, оҕолорун өйө-санаата аһара барарыттан, сыыһа-халты туттунарыттан харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэри олохтообуттар.

Куһаҕан айыыны оҥоруу быдан судургу, боростуой, оҕо элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөп. Сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах оҕо араас, буолар-буолбат айыыны була сатаан оҥороро олус элбээн хаалыан сөп. Табаах тардыыта, арыгы иһиитэ, наркотигы боруобалааһын улаатан эрэр оҕо өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буоланнар угуйар, ыҥырар күүстэрэ олус улаханыттан “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх эрэ харыстыыр аналлаах.

“Айыы үчүгэй” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ сымыйанан этиилэрэ оҕо ити абылаҥнарга киирэн биэрэрин улаатыннаран кэбиһэрин, ону-маны, арааһы була сатаан оҥороро, сыыһа-халты туттунара элбээн иһэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Арыгыны иһии диэн үөрэҕи билбэт эдэрдэр арыгы албыныгар киирэн биэрэллэрэ элбээн иһэр. Ол курдук, иһэн истэххэ арыгы амтана биллибэт буолан, тупсан иһэрэ оҕо элбэҕи иһэн кэбиһэрин үөскэтиэн сөп. Арыгыны аһара иһииттэн сүр мөлтүүр, ол иһин өй, салгын кут  көтөрө тиийэн кэлиэн сөп.

Сүр мөлтөөһүнэ салгын кут көтөн хаалара үөскүүрүгэр тириэрдэрэ киһи ийэ кутун салайыытыгар киирэн хааларыттан сыыһа-халты туттунарыгар тириэрдиэн сөп. Ол иһин оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитии диэн сахалар үөрэхтэрин туһата өссө улаатар.

Сүрдээх киһиэхэ күүһүгэр күүс эбиллэрэ, уор уонна суос киирэрэ ордук элбэх. Сүрдээх киһини быһаарыыга дьон биир бииргэ киирсиилэрин, быһаарсыыларын холобурдара ордук туһалыыллар. Кэлин тиһэҕэр араас ыараханнары тулуйан сүрэ элбэх киһи кыайыылаах тахсара, ити быһаарыы дакаастабылынан буолар.

Киһи сирэйин, хараҕын көстүүтүттэн, хайдах хамсанарыттан, туттуна сылдьар быһыытыттан, майгыныттан көрөн сүрэ төһө элбэҕин быһаарыахха сөп. Кытаанах майгылаах, тулуурдаах, өһөс киһи сүрэ элбэҕэ тас көрүҥүттэн биллэр.

Сүр элбээн иһиитэ майгы кытаатарын үөскэтэриттэн аһара барбатаҕына эрэ киһи, киһи быһыытын тутуһа сылдьара кыаллар. (2,61).

Туһаныллыбыт литература.

1. “Кыым” хаһыат. 30№, 2022 с. атырдьах ыйын 4 күнэ.

2. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.