Сүр айылҕаттан бэриллиитэ
Сахалар “Киһи - Айылҕа оҕото” диэн этиини оҥорон киһи үөскээһинин таба быһааран олохторугар туһаналлар. Бу быһаарыы киһи айылҕаттан тутулугун, киһини ханнык да таҥара айбатаҕын, айылҕаҕа бэйэтэ үөскээбитин, сайдыбытын билинии буолар.
Киһи өйө-санаата үөскээһинигэр тыыннаах эккэ-сииҥҥэ хайдах хамсыырыттан тутулуктанан өй-санаа, буор кут үөскээн иһэрэ ылбыт оруола олус улахан. Өй-санаа элбэхтэ хатыланан үгэһи үөскэтэн баран өссө сайдан эккэ-сииҥҥэ үөрүйэхтэри үөскэтэрэ, буор кукка уларыйара киһи өйүн-санаатын сайыннарбыт уонна хамсаныыларын табатык оҥорор кыаҕын үөскэппит.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн уларыйа сылдьыыны быһаарар этии айылҕаҕа үөскээбиттэргэ барыларыгар дьайыыта тиийэр. Ол иһин киһи эмиэ икки өрүттээх:
1. Этэ-сиинэ. Сүрүн чааһа.
2. Өйө-санаата. Үс куттара уонна сүрэ.
Айылҕа икки өрүттээҕэ, сылааһа уонна тымныыта хардары-таары дьайыыларыттан киһи этэ-сиинэ сайдан, бу көстөр көрүҥүн ситиспит, онтон күн сырдыга уонна хараҥа уларыйа сылдьар дьайыылара Күн таҥараны үөскэтэн өйүн-санаатын күүскэ сайыннаран, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанан киһи буолууну баһылаабыт.
Саха дьоно айылҕа хас биирдии киһини, ханнык эрэ тутаах дьыалаҕа анаан айарын, ураты талааны биэрэрин былыргыттан бэлиэтии көрөннөр бэйэлэрин олохторугар туһана сылдьаллар. Кинилэр хас биирдии оҕо айылҕаттан аналлаах талаанын, дьоҕурун булан таба туһанарыгар улахан оруолу уураллар эбит. “Идэ түһүүтэ”, “Талааны арыйыы” диэн этиилэри оҕо иитиитигэр уонна үөрэтиитигэр туһана сылдьаллара ону биллэрэр.
Сүр диэн айылҕаттан, төрөппүттэртэн бэриллэн иһэр өй-санаа күүһэ буолар уонна өйгө-санааҕа күүс эбэн биэрэринэн киһи тугу эрэ кыайыыны, ситиһиини оҥороругар кыах биэрэр сүрүн уратылаах.
Оҕолор анаммыт талааннарын, дьоҕурдарын эрдэттэн арыйан, кинилэр сайдыыларын таба суолунан салайан биэриини сахалар былыр-былыргыттан билэн, оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэ, кэтии, туохха талааннаахтарын, дьоҕурдаахтарын уонна кимиэхэ маарынныыр туттунуулаахтарын быһаара сылдьаллара. Оҕо үлэ ханнык көрүҥэр ордук талааннааҕын, дьоҕурдааҕын билэргэ, сахалар кини кыра эрдэҕиттэн ханнык дьарыгынан бэйэтэ сөбүлээн дьарыктана сылдьарын кэтээн көрөллөр уонна санаабытын ситиһиигэ төһө дьулуурдааҕын, сүрэ төһө элбэҕин быһаараллар.
Сүр киһи майгынын салайар, күүһүрдэн, кытаатыннаран биэрэр кыахтаах. Ол иһин сүр кытаатан, күүһүрэн иһэрэ киһи оҥорор быһыытын уонна майгынын куһаҕан өттүгэр улаханнык уларытарыттан харыстана, бэйэни билинэ, туттуна сылдьарга үөрэнии улахан суолталаах. Сүр кытаатан, күүһүрэн иһэрэ, онтон аһара барара сахалар өй-санаа үөрэхтэринэн маннык араарыллан бэриллэр:
1. Мөлтөх.
2. Мунаах.
3. Көрсүө киһи.
4. Сүрдээх.
5. Сүрдэннэ.
6. Сүрэ бэрт. Сүрүкэтин баҕаһын.
Мөлтөх диэн ааттаммыт киһи тугу да бэйэтэ быһаарынан оҥорор кыаҕа суоҕа, таах эрэйдэнэ сатыыра биллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ тулуура суоҕуттан сүрэ мөлтөх диэн ааттанара сөп.
Мунаах киһиэхэ сүрэ тиийбэт, дьорҕоото суоҕуттан буккуллара, быһаарыыны кыайан ылыммата элбээн туһалаах үлэни оҥороро улаханнык уустугурар. Тулуура, дьулуура тиийбэтиттэн кыайыан да сөптөөх дьыалатыгар ылсыбакка хаалан хаалыан сөп.
Көрсүө киһи сүрэ кэминэн, үөрэҕи, билиини көрөн-истэн баһылыыра элбэҕинэн киһи быһыытын аһара барбакка, тутуһа сылдьар, ол иһин олоҕо табыллар, сыыһа-халты туттунууга, быстах быһыыга киирэн биэрбэт кыахтанарын тэҥэ, туһалаах быһыылары, уустук, эрэйдээх үлэлэри оҥороро кыаллар. Сахалар көрсүө, сэмэй буолууну тутуһаллар, оҕолорун көрсүө буолууга иитэллэр. Көрсүө, сэмэй оҕо улаатан, сааһыран истэҕинэ олоххо оҥорор ситиһиилэрэ эбиллэн, тупсан иһэллэр.
Сүрдээх диэн сүр элбээбитин, аһара баран эрэрин биллэрэр суолталаах. Сүрдээх киһи тугу барытын оҥороро кыалларын да иһин, сыыһа-халты туттунара элбиириттэн сэрэхтээх буолара улаатара эрэйиллэр.
Сүр аһара барбытын сүрдэннэ, сүрэ бэрт диэн этиилэр биллэрэллэр. Сүр аһара бардаҕына хайа диэки халыйара биллибэт балаһыанньата үөскүүр. Үксүгэр сыыһа-халты туттунууну үөскэтэн куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Ол иһин киһи тулуурун улаатыннаран сүрү аһара барарыттан хааччахтаатаҕына эрэ олоҕо табыллар. Киһи кыыһыра түстэр эрэ ону-маны быраҕаттанара, алдьатара, үөхсэрэ киирэрэ киһи быһыыта буолбатах, ол иһин киһи быһыытын таһынан бара сылдьар киһи буоларыттан атыттар сэрэннэхтэринэ табыллар.
Билигин үгүстэр киһи төрөөбүт күнүттэн тутулуктаах гороскуоптары киһи майгыныгар ордук таба түбэһэр диэн ааттыыллар. Маннык гороскуобу былыргы үөрэхтээх Пифагор оҥорбута сүр, майгы уларыйыытын ордук сөпкө көрдөрөр дии саныыбыт.
Пифагор гороскуоба киһи сүрүн, майгынын, өйүн-санаатын, доруобуйатын уонна ханнык үлэҕэ-хамнаска ордук талааннааҕын, дьоҕурдааҕын барытын быһаара сатыыр. Бу гороскуоп ыйыытынан бары дьоҥҥо хайа төрүөхтэриттэн аналлаах ньүөмэр иҥэриллэр. Бу ньүөмэр киһи төрөөбүт күнүттэн, ыйыттан уонна сылыттан тутулуктанар. Ити чыыһылалартан эбэн уонна көҕүрэтэн наадалаах сыыппаралары булуллар. Онтон булбут сыыппаралары аналлаах таблицаҕа хомуйан суруйдахха, киһи төрөөбүт күнүттэн тутулуктаах гороскуоба, таҥхата быһаарыллан тахсар.
Гороскуобу, таҥханы быһаарарга биир холобуру ылан майгыны быһаарар өрүтүн суоттаан көрөрбүт туһалыыр. Арай киһи төрөөбүт күнэ 11. 07. 1953. буоллун.
Бу чыыһылалары бэйэ-бэйэлэригэр эбитэлиибит:
1+1+7=9. 1+9+5+3=18. 9+18=27. 27 - бастакы сыыппараны буллубут. Бастакы сыыппара чыыһылаларын бэйэ-бэйэлэригэр эбэбит:
2+7=9. 9 - бу иккис сыыппара. Мантан салгыы бастакы сыыппараттан төрөөбүт күн бастакы чыыһылатын иккигэ төгүллээн баран көҕүрэтэн кэбиһэбит:
27 - (1х2)=25. 25 - бу үһүс сыыппара. Билигин үһүс сыыппара чыыһылаларын бэйэ-бэйэлэригэр эбэбит:
2+5=7. 7 - бу төрдүс сыыппара буолар.
Таблица оҥорорго чыыһылаларбытын кэккэлэччи туруортуубут. Бастакы эрээккэ төрөөбүт күн чыыһылаларын ылабыт:
1, 1, 7, 1, 9, 5, 3 - онтон иккис эрээккэ суоттаан булбут сыыппараларбыт чыыһылаларын туруорабыт:
2, 7, 9, 2, 5, 7.
Таблица уруһууйдаан бараммыт онно ити чыыһылаларбытын бэйэ-бэйэлэригэр кэккэлэччи суруйталыыбыт:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Мантан салгыы таблица кистэлэҥнэрин арыйабыт.
БАСТАКЫ КВАДРАТ. (сүрэ, майгына).
1 - ураты бэйэмсэх, бэйэтин эрэ билинэр.
11 - бэйэмсэх соҕустар.
111 - үчүгэй, сымнаҕас майгылаахтар, көрсүөлэр, сэмэйдэр, сүрдэрэ кэминэн буолар.
1111 - кытаанах, күүстээх санаалаахтар, сүрдэрэ элбэх.
11111 - тойомсук, кытаанах, дьиппиэн майгылаахтар, элбэх сүрдээхтэр.
111111 - (биирдэ эмэтэ көстөр) аһыныгаһа суох майгылаах, ол гынан баран чугас киһитигэр ураты үчүгэйдик сыһыаннаһыан сөп. Бу киһилиин тапсар ураты ыарахан, аһара элбэх сүрдээхтэр уонна аһара бара сылдьар майгылаахтар.
Пифагор гороскуобуттан биһиги сүрү, майгыны быһаарар чааһын, бу үлэҕэ сыһыаннаах эрэ өттүн ылан бэчээттиибит. Толору гороскуобу “Таҥха. Билгэ” диэн үлэбититтэн буолуохха сөп.
Элбэх сүрдээх оҕолору иитии, үөрэтии улахан уустуктардаах. Бу оҕолор улаатан иһэннэр төрөппүттэрин, иитээччилэрин баһыйаннар, сабырыйаннар бэйэлэригэр туһалаах баҕа санааларын толорууга, атаахтыыллара улаатыытыгар туһаныахтарын сөп. Ону-маны була сатаан көрдөөн, ыган, хаайан олору булларан бэйэлэрин тустарын урутаан тутуһаннар, бэйэмсэхтэрин аһара улаатыннаран кэбиһэннэр төрөппүттэрин бэлэмнэригэр олоро сатыахтарын сөп.
Кытаанах майгылаах, сүрдэрэ элбэх оҕолору кыра эрдэхтэриттэн, ийэ куттара иитиллэр кэмиттэн ыла олох атаахтаппакка, төрөппүт этэр тылын иһитиннэрэн, элбэх үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ эрэ киһи быһыытын аһара барбат, киһилии быһыыны тутуһа сылдьар кыахтаныахтарын сөп.
Былыргы кэмнэргэ аһара барар майгылаах оҕолору иитэргэ, үөрэтэргэ сахалар чыпчархайы эбэтэр быһах кыынын быатын туһаналлар эбит. Эттээх сиргэ кыра ыарыыны оҥорон биэрии оҕо өйө-санаата аһара барарын түргэнник тохтоторун таһынан, этэ-сиинэ баарын уонна ыалдьарын биллэрэн биэрэн харыстанар санаатын улаатыннарара улахан туһаны оҥорор. Оҕоҕо харыстанар санаата үөскээбитэ бэйэтэ билинэн оҥорор быһыыларыгар улаханнык сэрэнэригэр тириэрдэр, ол иһин улаатан баран сыыһа-халты туттунара биллэрдик аҕыйыыра ситиһиллэр. Бу өй-санаа уратытын быһаарыыга сахалар “Хаарыттаран үөрэтии” диэн ньымаларын ырытыы туһалыыр. Оҕо улаатан иһэн ону-маны, итии тэриллэри тыытан, тардыалаан кэбиспэтин туһугар тарбаҕын төбөтүн итии тэрилгэ кыратык хаарыттаран, кэһэтэн биэрэллэр. Оҕо ол кыратык кэһэйбититтэн атын тэриллэри мээнэ тыытара тохтоон, итиигэ буһан хаалыан сөбө аҕыйыыр кыахтанар.
Аһара барар майгылаах оҕо өйө-санаата сайдыыта үйэлэргэ уларыйбатыттан, чыпчархай дьайыыта кэһэтэн биэриигэ киирсэринэн, Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар уонна аһара барар майгылаахтар билигин өссө элбээбиттэриттэн туттулла сылдьыа этэ.
“Олох үөрэҕэ” диэн киһи бэйэтэ оҥорор быһыыта сыыһа буолан хааларыттан кэһэйэн үөрэниитэ ааттанар. Аныгы үөрэхтээхтэр уонна төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын үчүгэй үгэстэринэн ииппэккэ атаахтата, маанылыы сылдьан бараннар улааппыттарын кэннэ бэйэлэрэ үөрэниэхтэрэ диэн сыыһа санааҕа киирбиттэриттэн, эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара эбиллэн иһэллэр. Оҕо бэйэтин өйө киирэн истэҕинэ бэйэмсэх санаата улаатарыттан бэйэтигэр үчүгэйи оҥосто сатыыра эбиллэн биэрэриттэн, атаахтыыра өссө күүһүрэн биэрэр.
Оҕо иитиитигэр Кут-сүр үөрэҕин туһанан оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥотторон ииттэххэ, үөрэттэххэ олохсуйбут бэрээдэги кэспэт, киһи быһыытын тутуһар уонна тулуура улаатан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр кыахтанар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан сиэри уонна киһи быһыытын тутуһарга иитэр, үөрэтэр. Оҕолоругар үчүгэйи, сыыһа-халты туттубатыгар баҕарар төрөппүттэр сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһуохтара этэ.
Сахалар оҕо өйө-санаата аһара барарын кыра эрдэҕиттэн хааччахтаан сиэри тутуһуннаран, киһи буолууну ситиһиннэрэн, оҥорор быһыыларын киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэннэр киһи быһыылаах буола улаатарыгар тириэрдэр эбиттэр. (1,15).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1.Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.