Сүрүн баттатар
Сүр туспа күүс буоларын “Сүрүн баттатар” диэн этии баара биллэрэр. Сүр диэн күүс хас киһи аайы тус-туһунан таһымнааҕын күүстээх эбэтэр аҕыйах диэн быһааран биэрии бэлиэтиир. Бу үгүстүк туттуллар этиигэ элбэх күүстээх сүрдээх киһи атын, мөлтөх киһини сабырыйарын, кинини үгүс өрүтүнэн баһыйарын баттааһын диэн тыл баарыттан билэбит.
Сүр туспа күүс буолан киһи тутта-хапта сылдьарыгар, майгыныгар-сигилитигэр араарыллан көстөрө хараҕыттан ордук биллэр. Хараҕа кытаанах, хамсаабат, сүүрэлээбэт, өр чыпчылыйбакка батары көрөр киһи сүрэ элбэх уонна күүстээх буолар.
Былыргы кэпсээннэргэ күүстээх ойуун баар дьону барыларын сүрдэрин баттыыра бэлиэтэнэр. Эдэр киһини кырдьаҕас киһи сүрэ баттыыра эмиэ биллэр. “Сүрүн баттатар” киһи диэн чаҕыйар, саллар уонна аны кыаҕа суоҕун билинэн кыайыыны ситиһии диэки дьулуура мөлтөөбүт киһини ааттыыллар.
Былыргы саха сүр туһунан өйдөбүлэ былыргы Китай Ци, Индия Йог, Прана үөрэхтэригэр маарынныыр. Азия дьонугар киһи тыыннаах буолар, сайдар күүһүн ситимин өйдөбүллэрэ барыларыгар биирдэр. Индияҕа киһи тыыннаах буолар күүһүн прана дииллэр. Киһиэхэ праналар 7 кииннэрэ бааллар дэнэр. Кинилэри сибээстиир, холбуур сүрүннүүр суолунан киһи сиһин сүнньэ эбит. Онтон барар суоллар 7 праналар кииннэрин холбууллар. Олору барыларын киһи мэйиитэ салайар. (1,51).
Н.З.Копырин “Үйэлэр кирбиилэригэр үөскүүр санаалар” диэн үлэтигэр чинчийээччи С.Н.Лазарев “Диагностика кармы” диэн үлэтин ырытар. Бу улахан үлэтигэр С.Н.Лазарев киһи дууһатын туругун ырытан, хас биирдии тыынар-тыыннаахха биополе диэн баарын быһаарбыт. Ити биополе алдьаннаҕына эбэтэр аҕыйаатаҕына киһи араас ыарыыларга ылларара үксүүр эбит. Киһи доруобуйата, характера, өйө-санаата, дьылҕата барылара биир кэлим буолалларын уонна олор барылара кини “био-хонуутугар” дьиктитик сааһылана сылдьалларын үөрэтэн билбит. (2,6).
Биһиги ойууннар быһаарыыларын, киһиттэн суос диэн эньиэргийэ тахсарын уонна наука этиитин холбоотохпутуна сахалыы сүр диэн биополе буолара уонна киһи тулатыгар тарҕана сылдьара чуолкайданан тахсар.
Суруйааччылар сүр уратыларын бу курдук арааран суруйаллар. Биир күһүн Исийээнэп иннигэр:
- Бытатаайыга Махсык оҕонньор олоҥхотун истэн аастым. Улуу да олоҥхоһут сахаҕа баар буолар эбит. Кини олорор да сирэ киһи кутун-сүрүн баттыыр. Кэнэҕэһин-кэнэҕэс киһи-сүөһү тоҕуоруйар сирэ буолара дуу? – диэбитэ. (3,57).
Арҕааҥҥы сайдыылаах омуктар таҥараларын үөрэҕиттэн сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин уратыта диэн өй-санаа буор, ийэ, салгын куттарга арахсара уонна сүр диэн Айылҕаттан бэриллэр күүстэр киһиэхэ баалларын тус-туспа арааран быһааран көрдөрөрүнэн улаханнык уратыланар. Кэнники араас үөрэхтээхтэр быһааран иһиилэринэн салгын кут диэн баара дакаастанан эрэр, онтон сахалар ийэ уонна буор куттары быһаарбыттарын аныгы наукаҕа булан дакаастыыллара өссө да ыраах.
Сүр диэн күүс баарын сахалар бэйэлэрэ даҕаны былыргыттан билэн, тылларыгар киллэрэн олохторугар туһана сылдьаллар. Бу сүр диэн күүһү үөрэтэн, баһылаан уонна бэйэҕэ баарын сайыннаран туттуу саха дьонугар элбэх кыайыыны ситиһэллэригэр, олохторун уонна доруобуйаларын тупсаралларыгар улаханнык көмөлөһүөн сөп.
Доруобуйа диэн нуучча тыла сахалар эт-сиин уонна өй-санаа диэн тус-туспа уратылары, киһи өрүттэрин этэллэрин холбуу бииргэ ыларынан саха тылыгар киирэн туттулла сылдьар.
Саха дьоно сүр диэн күүһү тус-туспа арааран үөрэппиттэр. “Сүрдээх киһи” диэн этии чахчы кыахтаах, күүстээх санаалаах, тулуурдаах киһини бэлиэтиир этии буолар. “Сүрэ тостубут, сүрэ көппүт” диэн киһилии олоххо тардыһар күүһэ суох буолбут, мөлтөөбүт, санаата түспүт киһини этэллэр.
Бу сүр диэн айылҕаттан уонна төрөппүттэртэн утумнааһын нөҥүө бэриллэн иһэр санаа күүһүн биһиги тулуурдаах буоларга аналлаах эрчиллииттэн сайдан, күүһүрэн иһэр диэн быһаарабыт. Элбэхтик тымныыга сылдьан тымныыны тулуйар буолуу, тымныы уунан кутта сылдьыы уонна үлэ араас ыараханнарын, эрэйдэрин тулуйуу сүрү күүһүрдэн иһэллэр. Кыахтаах, күүстээх, тулуурдаах, өһөс санаалаах киһи сүрэ элбэх буолар.
Сүр диэн санаа күүһэ. Бу күүс дьайыыта киһи тулатыгар тарҕанан атыттарга тиийиэн сөп. Күүстээх сүрдээх киһи атыттары хам баттаан кэбиһэрин быһааран “сүрүн баттатар” диэн этии үөскээбит.
Сүр дьайыыта атын дьоҥҥо тиийэн биллэрин “сүрүн баттатар” уонна суос диэн быһаарыылар бааллара биллэрэр. (4,53).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. В.Р.Ларионов. Саха - Айыы киһитэ. – Дьокуускай: “Кудук” ХЭО АБДь, 1998.- 219 с.
2. “Илин” сурунаал. N 1. 1999.
3. Филиппов Е.А. Былыргы дьыл быыһын сэгэтэн. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
4. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.