Сүрэ бэрт
Сүр эбиллиитэ улаханнык аһара бардаҕына киһи оҥорор быһыылара сүрэ бэрт, сүрүкэтин баҕаһын диэн этиилэргэ тиийэллэрин сахалар быһааран, үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Өй-санаа уларыйыыта тылга киирэн иҥиитэ, бу быһыы үгэс буолбутун биллэрэр. Бу олус куһаҕан быһыылар киһи да, кыыл да оҥорор быһыыларын таһынан барыахтарын сөбө эмиэ быһаарыллан киһи оҥорбот быһыыларыгар киллэриллибит.
Киһи оҥорор быһыылара ханнык эрэ мээрэйи таһынан баралларын кэрээнтэн тахсыы диэн этии баара быһаарар. Үчүгэйтэн үчүгэйи аһара баран кэрэ буолууга тиийбит киһи атыттары, куһаҕаннары абааһы көрөр санаата аһара баран хааларын, бу этии биллэрэр. Өй-санаа үчүгэй диэки аһара барыыта атыттары, куһаҕаннары суох оҥоруу, симэлитии диэки халыйан хааллаҕына “үчүгэйдэр”, кэрэ буолбуттар кэрээнтэн тахсыбыт быһыылары оҥоруохтарын сөп. Улуутумсуйуу, улаатымсыйыы аһара барыылара атыттартан үчүгэйдик сананыыны кэрээнтэн тахсыыга тириэрдиэн сөп.
Немец фашистара кэрэ буолуулара аһара баран кэрээннэриттэн тахсаннар куһаҕан ааттаммыт дьону өлөртөөһүннэри элбэҕи оҥорбуттара. Бу дьону өлөртөөһүннэри оҥороллоругар араас саҥаны айыылары; газовай камералары, хара фургон массыыналары элбэҕи туһаммыттара. Маннык кэрээнтэн тахсыбыт ыар быһыылары, хара айыылары киһи оҥоруута “сүрүкэтин баҕаһын”, “сүрүн ньии” диэн быһаарыыларга сөп түбэһэн хаалаллар.
Өй-санаа үөрэҕин дириҥник билэр суруйааччы Н.Якутскай сүр уларыйыытын туһунан бу курдук суруйар:
- Ким эрэ кэлэн кинини, агдатыттан өрө тардан, олорто уонна төбөтүн баайыытын өһүллэ. Дьон саҥата сөҕөллөр: “Сүрүкэтин баҕаһын”, “Оо, алдьархайдаах суол!” Онтон баһын эмиэ уһун баҕайы өрбөҕүнэн кэлгийэн кэбиһэллэр, сыттыгар сытыараллар. (1,438).
Биирдэ эмэтэ киһи быһыытын таһынан барыы, сыыһа туттунуу куһаҕан быһыыны оҥорууга тириэртэҕинэ сүрүн баҕаһын диэн этиллэр. Сүр киһи оҥорор быһыытын куһаҕан өрүтүн эмиэ быһаарара, бу тыл киһи быһыыта диэн өйдөбүл үөскүөн иннинэ туттуллууга киирбитин чуолкайдаан биэрэр.
Киһи кыыллыы быһыылары оҥорон кэбиһиитэ быстах быһыылары оҥоруу диэн ааттаналлар. Быстах быһыылары оҥоро охсон кэбиһии сүртэн тутулуга улахан. Ол курдук, “Сүрүн баҕаһын”, “сүрдэннэ”, “сүрэ бэрт” диэн этиилэр быстах, куһаҕан быһыылары оҥорууну биллэрэр суолталаахтар.
Тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах киһи быстах быһыылары оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатан хаалар. Ол иһин тулуура, туттунар күүһэ улахан көрсүө киһи оҥорор быһыылара киһи быһыытын аһара барбаттарын ситиһэр кыаҕа улаатар.
Сүрэ бэрт быһыы туһунан Сиэн Чолбодук маннык суруйар:
- Остуоһап ити санаалара киирэ туралларын сатаан кыйдаабакка эрэйдэннэ. Уорууну, ол кыраны да ыйыппакка эрэ ылыыны, сатаан санаабат, олус сиргэнэр, кэлэйэр да суола. Оттон Иван Карпович... Кэбис, сүрэ бэрт, ама, доҕор... (2,75).
Былыргы өй-санаа үөрэҕин билэр Н.Түгүнүүрэп сүр уларыйыытын туһунан маннык суруйан биһиэхэ тириэрдэр:
Мотуруона дьэ кырдьыктанна уонна Миитэрэй диэки дьиктиргээбит хараҕынан көрөн олорон:
- Доҕоор, сыыһа санааны саныыр эбиккин. Билигин кэлэн аан дойду харалтатыгар быраҕаары гынарыҥ тоҕо сүрэй! Эн итинник тыллаһыам диэбитиҥ дуо? Урут, мин уурайыах диирбэр, тоҕо уурайбатаххыный? Эчи, сүрүн ньии!.. диэт, сирэйин былаатынан саба туттан, ытаан сыҥсыйан барда. (3,95).
Суруйааччы В.Титов сүр туһунан бу курдук суруйар:
- Онно Роман тугу да эрэннэрбэтэх курдуга. Сол кэпсэтиини санаан сылдьара буолуо дуо? Арааһа. Дьахтара сүрдээх киһи. Кинини да сыппах быһаҕынан сулуйан эрдэҕэ дии. Абытай киһи быһыылаах. Оскуола мунньаҕар тыл этэн илгистэ турара сүрэ бэрдэ. Кэргэнин нөҥүө оройуону салайар диэбэттэр дуо? (4,65).
Киһи өйө-санаата улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайдан киһи буолууну ситиспитин сүр диэн өйдөбүл баара быһаарар. Ол курдук, сүр уларыйыыта киһи оҥорор быһыылара кыыл оҥорор быһыыларыгар төннөн хаалыахтарын сөбүн биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Сахалар оннук өйдөөх-санаалаах киһи курдук көрүҥнээх баар буоларын быһааран “Киһи буолбатах” диэн этиини туһаналлар.
Киһи курдук көрүҥнээх эрээри, өйө-санаата уонна оҥорор быһыылара кыыл курдук буоллахтарына, ити этии туттуллар уонна итинник дьон баалларын биллэрэр.
Киһи куттара уонна сүрэ өйүн-санаатын икки өрүтүн үөскэтэллэриттэн бэйэ-бэйэлэрин аһара барбакка тэҥнэһиини, сөп түбэһиини олохтоон сырыттахтарына эрэ киһиэхэ туруктаах өй-санаа үөскүүр. Ол иһин сахалар Кут-сүр диэн холбуу этиини өйү-санааны быһаарыыга туһанан өй-санаа үөрэҕин ааттаабыттар.
Сүр киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэрин холбуу ылан быһаарара дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну тус-туспа арааран туһана иликтэринэ үөскээбитин дакаастабыла буолар.
Дьон өйө-санаата өссө сайдан киһи буолуу, киһилии быһыыланыы үөрэхтэрэ үөскээн тахсаннар уонна олоххо киирэннэр Киһи таҥара үөрэҕэ олоххо туттуллан Аан дойдуга барытыгар тарҕаммыт.
Сүр эмискэ эбиллэн кэлиитэ киһини сыыһа-халты туттунууга тириэрдэн кэбиһиэн сөбүттэн “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн сахалыы таҥара үөрэҕин этиитин тутуһа сылдьыы эрэйиллэр. (5,45).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Якутскай Н. Төлкө. – Якутск: Кн. изд-во, 1973. – 768 с.
2. Сиэн Чолбодук. Күнүскү күн аннын диэки. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 144 с.
3. Түгүнүүрэп Н. Кэпсээннэр, сэһэн, пьеса, хоһооннор. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1985. – 152 с.
4. Титов В.Н. Этиллибэтэх кырдьык. Сэһэннэр. – Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994. – 200 с.
5. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.