Сүрдээх киһи
Сүр күүһүрдэҕинэ, кытааттаҕына көрсүө диэн таһымы аһара баран сүрдээх диэҥҥэ тиийэр уонна киһи тас көрүҥүттэн, тутта сылдьар быһыытыыттан баара биллэ сылдьар кыахтанар. Сүрдээх киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытын аһара барыан сөбө улаатан иһэрин бэлиэтээн итинник этэллэр. Туох эмэ ураты улаханы бэлиэтээн сүр улахан диэн этиэхтэрин сөп.
Сүр баара, сүрдээх буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэн икки аҥы хайысхаҕа арахсан; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну үөскэтэллэр уонна киһи быһыытын аһара барыыларга тириэрдиэхтэрин сөбө быһаарыллар:
1. Сүрдээх диэн эттэхтэринэ киһи ураты туттунар күүстээх, ыксаабат, ыгылыйбат, быстахтык быһыыламмат, аһара баран сиэри кэспэт, сыыһа-халты туттубат, кытаанах майгылаах киһи буолар.
Сүрдээх киһи арыгыны иһэрин тулуйар, тулуура, туттунар күүһэ элбэҕиттэн аһара элбэҕи иһэн кэбиспэт, өйүн сүтэрэ охсон сыыһа-халты быһыыламмат туһалаах уратылаах. Сүр куттары холбуу тута сылдьар күүс буоларыттан салгын куту көтүтэн кэбиспэт, ол иһин киһи өйө көтөн хаалбат.
Сүрдээх киһи диэн сахалар бэйэтин кыана туттар, кыраҕа уолуһуйбат, ымыттыбат кыахтаах киһини ааттыыллар. Сүр киһиэхэ кэминэн баар буоллаҕына, киһи бэйэтин олоҕор санаата бөҕө буолан, тугу эмэ сайдыыны, үөрэҕи, билиини ситиһэрэ бэлиэтэнэр. Сүр киһи өйүн-санаатын холбуу тута сылдьар сүрүн күүс буолара чуолкайдык биллэн тахсар.
Сүрдээх киһи санаата күүстээҕиттэн үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах быһыылары оҥорор кыаҕа эбиллэрэ уонна майгынын үчүгэй өрүттэрэ улаатаннар сөбүлүүр киһилэригэр киирсэр.
2. Сүрдээх киһи оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар сөп түбэспэт буолуулара, аһара бараллара элбээн хааларыттан үчүгэйи оҥорорун тэҥэ, куһаҕаны эмиэ оҥороро үксээн хаалыан сөп. Ону быһааран “сүрдэннэ”, “оо, сүрүн баҕаһын” диэн этиини үөскэппиттэр. “Сүрдээх” диэн эттэхтэринэ ханнык эрэ киһи быһыытын таһынан барбыт быһыыны оҥорууну этиэхтэрин сөп.
Сүр диэн улаатыннарар, күүһүрдэр суолтаҕа эмиэ туттуллар. Улахана сүр диэн эттэхтэринэ улахантан өссө улахан буолара быһаарыллар. Сылайбыта сүр диэтэххэ олох быста, эстэ сылайыы этиллэр. (1,257).
Сүр диэн олус былыргы мээрэй буолан киһи буолуу үөрэҕэ сайдан, тарҕаныан иннинэ туттулла сылдьыбыт. Сүрдээх киһи, киһи быһыытын аһара барара үксээн тахсарыттан сүр эбиллэрэ куһаҕан өрүтүн үксэтэрэ быһаарыллыбыт.
Сүрдээх диэн киһи урут иһиллибэтэҕи, уратыны, саҥаны этиитэ буолара бэлиэтэниэн сөп:
- Дьээрэ, туоххунан дьоҥҥун аҕынныҥ, төбөҕүнэн дуу, искинэн дуу?
- Сүрэхпинэн.
- Көр эрэ, сүрдээх эппиэттээх киһи буолла, - дии-дии Прокопий күлэн маҥан тиистэрэ кэчигириир. (2,75).
Сахалар ойууннара киһи араас ыарыыларын, кини буор кутун уонна сүрүн көннөрөн, алдьаммыт буоллахтарына Үөһээҥҥи айыылартан көрдөһөн, көмөлөһүннэрэн эмтииллэрэ биллэр.
Сахалар итэҕэллэринэн сүрү киһиэхэ Улуутуйар Улуу Тойон биэрэр. Киһи өллөҕүнэ, сүрүн Улуу Тойон төттөрү ылар диэн былыргылар этэллэр. Э.К.Пекарскай быһаарыытынан сүр диэн киһи олоххо, ситиһиигэ дьулуура, өйүн-санаатын күүһэ-уоҕа буолар. (3,стб.2402). Биһиги ити быһаарыылары сайыннаран биэрдэхпитинэ тулуурдаах буолуута улааппыт киһи сүрдээх киһи диэн ааттанар.
Тымныыны тулуйарга дьарыктаныы киһи сүрүн элбэтэр. Муустаах ууга сөтүөлүүр киһи сүрдээх киһи диэн ааттаныан сөп.
Сахалар былыргы кэпсээннэригэр “наахара хаана” диэн киһи бэриммэт, кэннинэн кэхтибэт, өһөс майгынын быһаарар этии элбэхтик туттуллар. Биһиги бу уратыны улахан сэрии кэмигэр Наахара нэһилиэгин дьоно ылбыт бойобуой наҕараадалара элбэхтэриттэн ааҕан таһааран быһаарар кыахтанныбыт.
Амма Наахара нэһилиэгиттэн Аҕа дойду улуу сэриитигэр сылдьыбыт дьон атын нэһилиэктэр дьонноругар холоотоххо, олус элбэх уордьаннары уонна мэтээллэри ылбыттар. Биир Наахара сэрииһитигэр тиксэр уордьан, мэтээл ахсаана атыттардааҕар элбэх.
Сэриигэ наҕараада, уордьан, мэтээл биэриилэрэ киһи бэйэтэ туох эрэ геройдуу, ураты хорсун, чугуйбат, чаҕыйбат, кэннинэн кэхтибэт майгыны, кыайыыны ситиһиигэ дьулуурун көрдөрдөҕүнэ эрэ кыаллар ураты быһыы буолар. Наахара дьонун ураты өйдөрүн-санааларын, кытаанах, кэннинэн кэхтибэт өһөс майгыларын билинии халлаантан ылыы буолбатаҕын, бу быһаарыы бигэргэтэр.
Сахаларга урукку кэмҥэ Дүпсүн улууһа диэн баара. Бу улууһу тэрийбит киһинэн тыл үөрэхтээхтэрэ “Сүүрдээх” Дүпсүн диэн ааттаах киһини ааҕа сылдьаллар. Бу биллэр киһи аатын кыратык ырытан көрүү атын быһаарыыны биэрэр:
- Дүпсүн диэн киһи анал аата.
- Сүүр диэн ойбонтон мууһу баһан ыраастыыр тэрили саха киһитэ барыта билэр уонна ыалларга барыларыгар кэриэтэ баара биллэр. Сүүр диэн ыал аайы баар тэрил буоларынан ураты, биллиилээх киһини арааран бэлиэтииргэ анаан туттуллар кыаҕа суох. Бу тылы булан тутта сатааһын биллиилээх киһини намтатар, аатын-суолун түһэрэр, ол иһин туттуллуо суохтаах.
Улууһу тэрийбит ураты биллиилээх киһи аата “Сүүрдээх” диэн буолбакка, Сүрдээх Дүпсүн диэн буолара ордук табыллар, бу тыл суолтатыгар, өйдөбүлүгэр олус сөп түбэһэр. Сүрдээх диэн ураты кыахтаах, дьулуурдаах, ылыммыт сыалын ситиһэр киһи ааттанарынан биллиилээх киһи аатыгар улаханнык табыллар.
Тулуур, дьулуур, өһөс санаа киһи сүрүн сайыннараллар уонна туох эмэ туһалааҕы оҥорууга, ситиһиигэ тириэрдэр майгы көрүҥнэрэ буолаллар. Бу быһаарыы майгы уратылара сүртэн улаханнык тутулуктаналларын биллэрэр.
Сүр киһи майгынын күүһүрдэр, өссө кытаатыннаран биэрэр. Майгы кытаатыыта киһини сыыһа-халты тутуннарара элбэҕинэн сүр күүһүрэрэ куһаҕан суолталанан тахсара быһаарыллыбыт.
Сүрдээх киһи кыыһырбыта аһара баран хаалара элбиир. Кыыһырыы олус улаатан суостанан бардаҕына киһи быһыытынааҕар буолуох, кыыл да быһыытын аһара барыан сөп. Кыыл да оҥорбот ураты куһаҕан кыыллыы быһыытын оҥорор дьон син-биир баар буола тураллар. Билигин бу аһара барар быһыыны оҥорууга араас сылтаҕы булунан элбэх киһини өлөртөөһүннэри киллэриэххэ сөп.
Сүр улаханы бэлиэтээн этэргэ элбэхтик туттуллар. Сүр улахан диэтэхтэринэ аһара улахан буолара, онтон сүрдээх диэн эттэхтэринэ букатын улахана быһаарыллар. Ону Н.Түгүнүүрэн маннык суруйан биллэрэр: “Хоруо Баһылай дьэ чахчы көҥүллэнэн, дьиэтигэр кэлэн ойоҕун, оҕотун кытта олордо. Урукку куттал, айдаан күннэрин, сүрдээх ыарахан түүл курдук, санаан аһарар буолла... (4,25).
Сүр диэн өй-санаа күүһэ буоларынан аһара барбатаҕына эрэ киһини үчүгэйи, туһалааҕы оҥорууга тириэрдэр, онтон аһара бардаҕына куһаҕан быһыылары оҥотторуон сөп. (5,40).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Якутскай Н. Төлкө. – Якутск: Кн. изд-во, 1973. – 768 с.
2. Данилова А.Н. Иччилээх түүл. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 128 с.
3. Пекарский Э.К. Словарь якутского языка.- Москва: Т.3. 1959.
4. Түгүнүүрэп Н. Кэпсээннэр, сэһэн, пьеса, хоһооннор. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1985. – 152 с.
5. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.