Сүрдэннэ
Сүр диэн өй-санаа буоларынан уларыйа, эбиллэ, көҕүрүү турар уратылааҕын сүрдэннэ диэн тыл быһаарар. Сүр эбиллэн кэлиитэ аһара баран хааллаҕына сүрдэннэ диэн этиллэр уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр буолар. Өй-санаа аһара барыыта буолан сүрдэннэ диэн этии биирдэ эмэ үчүгэйи оҥорууга тириэрдэрин тэҥэ, куһаҕаны оҥорууну элбэтэн кэбиһэрэ биллэр.
“Сүрдэннэ” диэн эттэхтэринэ киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытын аһара барбыта, куһаҕан өттүгэр халыйан кыыл быһыытыгар түһэн ылбыта, онно тиийэн хаалара ыйыллар, анаан-минээн бэлиэтэнэр.
Сүр киһиэхэ эньиэргийэ, күүс-уох эбэн биэрэр. Сүр эмискэ эбиллэн кэлиитэ сүрдэниигэ тириэрдиэн сөп. Бу эньиэргийэ эмискэ эбиллэн биэриитин аныгы наукаҕа киһи хааныгар адреналин эбиллэр диэн ааттыыллар. Сахалар олус былыргы кэмнэргэ киһиэхэ күүһэ-уоҕа эмискэ эбиллэн биэриитин үөрэтэн билэн, сүрдэннэ диэн этэн тылларыгар киллэрбиттэр уонна сүрдэнии кылгас кэмҥэ киирэн кэлэрин быһаарбыттар.
Сүрдэнии диэн киһи араас эмискэ тиийэн кэлэр кутталлартан көмүскэнэригэр туһалыырын сахалар арааран билэн сурукка киллэрэн бэлиэтээбиттэр. Бөрөттөн куотан иһэр киһиэхэ күүһүгэр күүс эмискэ эбиллэн киириититтэн үрдүк тииккэ ытта охсон хаалара эбэтэр дириҥ көҥүһү үрдүнэн ойон кэбиһэрэ биллэр.
Сүр эмискэ эбиллэн кэлиитэ, сүрдэнии киһи үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорун элбэппэт, түргэнник киирэн кэлэринэн сыыһа-халты туттунууну элбэтэн куһаҕаны үксэтэн кэбиһэр. Ол иһин сүрдэнии киирэн кэлиитин сахалар куһаҕанынан ааҕаллар, онтон сүр кэминэн баара ордугун, туһалааҕын быһаараннар көрсүө, сэмэй буолууну ордук сөбүлүүллэр уонна оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэннэр, үөрэтэннэр сыыһа-халты туттунарын аҕыйаталлар.
Көрсүө, сэмэй да киһи биирдэ эмэтэ аһара кыыһырдаҕына сүрдэнэн туруон сөбүн сахалар быһааран, “Кыыһырбат киһи кыыһырбыта киһиттэн таһынан” диэн этиини оҥорон туһаналлар. Кыыһырыы аһара бардаҕына сүрдэнии киирэн кэлиэн сөбүттэн харыстана сылдьаллар. Ол иһин киһи куруук бэйэтин аһара барар санаатын, майгынын туттунара, киһи быһыытын тутуһара, тулуурун дьарыктыы сылдьара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Тулуур туттунар күүһү үөскэтэрэ уонна улаатыннарара киһиэхэ улахан туһаны оҥорор. Киһи сыыһа-халты туттунууну оҥорон кэбиһэрэ хаһан да хаалан хаалбатын туттунар күүс баар буолан аҕыйатар аналлаах. Ол иһин туттунар күүс киһи быһыытын тутуһар киһиэхэ хайаан да баара эрэйиллэр.
Атаахтык иитиллэр эдэрдэр бэйэлэрин туттунар күүстэрэ суох буола улааталларыттан сүрдэнэн иһэллэрэ элбээтэ. Бу уларыйыы баара эдэрдэр элбэхтик аһара туттуналларыттан биллэр. Этистэллэр эрэ охсуһан бараллар, охсусталлар эрэ туттунан тохтооботтор, кыаттарбыты турбат буолуор диэри кырбыыллар, хам тэпсэллэр.
Өй-санаа маннык уларыйыыга, аһара бара сылдьыыга тиийэн хааларын сахалар былыргы кэмнэргэ арааран билэн “Эстэр ыал сүөһүтэ харсыһыылаах” диэн өс хоһооно оҥорбуттарын, бу ыараабыт кэмҥэ таба өйдөөн оҕо иитиитигэр туһаныы, өйү-санааны тупсарыы, тулуурдаах буолууга үөрэтии эрэйиллэр. Ол курдук, сэбиэскэй былаас эстэн эрэр кэмигэр оҕолору атаахтык иитиини олоххо киллэрэн кэбиспитин сабыдыалыттан, билигин эдэрдэр өйдөрө-санаалара аһара барыы өттүгэр халыйан сылдьар.
Онно эбии тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үөрэҕэ” диэн албын үөрэҕи айаннар эдэрдэр өйдөрө-санаалара саҥаны айыыны оҥоруу диэки халыйан сылдьарын үөскэттилэр, ол аата дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһын диэки аһара барыыны оҥороллоро элбээбититтэн сиэри, киһи быһыытын таһынан бара сылдьарга тиийэн хаалбыттарын тэҥэ, сыыһа-халты туттуналлара үксээтэ.
Оҕону иитиини, үөрэтиини аһара барыы өттүгэр халытар сымыйа, албын “айыы үөрэҕин” тохтоттоххо эрэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктанан, көрсүө, сэмэй майгыланан, тулуурдара улаатан үлэни кыайаллара үөскээтэҕинэ саха омук сайдыыта ситиһиллэр кыахтанар.
Сүрдэнии эмискэ киирэн кэлэриттэн биирдэ эмэтэ эрэ үчүгэйгэ тириэрдэринэн куһаҕан өйдөбүлэ элбээн хаалар. Сүрдэнии соһуччу оҥоруллар иннэ-кэннэ биллибэт хамсаныылары үөскэтэринэн сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбиириттэн, куһаҕаны оҥорууну үксэтэн кэбиһэр.
Сүрдэнэр, сүрдэммит диэн сүрэ аһара эбиллэн туохха эрэ аһара барара, сыыһа туттара чугаһаабытын биллэрэн этэллэр. “Бу киһи сүрдэммит даҕаны” диэтэхтэринэ киһи быһыытын, сиэри аһара барар кыахтаммыта быһаарыллан тахсар.
Сүр эмискэ эбиллиитэ киһиэхэ эбиискэ эньиэргийэ биэрэрин сүрдэнии соһуччу киирэн кэлэрэ биллэрэр. Бу эньиэргийэни тустууга күрэхтэһээччилэр табан туһаннахтарына ситиһиилэрэ биллэрдик эбиллиэн сөп. Биирдэ ыһыахха Мас Мэхээлэ диэн биллэр тустуук биир эдэр киһилиин тустан баран тэҥнэспитин кэнниттэн киһитэ “Кыайыахпын сөп” диэн сөбүлэспэтин этэн кэбиспитэ иһиллибит.
Тэҥнэһиигэ сөбүлэспэккэлэр кыратык быһаарса түһэн баран хатаан тустубуттар. Мас Мэхээлэ сонно уларыйан этэ-сиинэ мас курдук кытаатан, хамсаныыта эрчимирэн сотору кыайыыны ситиспит.
Сүрдэнии диэн эбиискэ эньиэргийэ киириитин киһи сатаан туһаннаҕына кыайбатын да кыайыан сөп. (1,43).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1.Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.