Сүргэ
Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этэллэр. Бу этиини хантан да халлаантан ылбакка киһи өйүн-санаатын уратыларын дириҥник үөрэтэн баран оҥорбуттар. Санаа түргэнник уларыйдаҕына киһи күүһэ-кыаҕа эбиллэн кэлэрин кытта үөрэппиттэр. Бу үөрэхтэрин дакаастанар чахчытынан сүргэ диэн тыл баара буолар.
Сүргэ диэн сүр кылгас кэмҥэ түргэнник уларыйара, эбиллэн кэлиитэ, күүһүрүүтэ ааттанар. Сүргэ көтөҕүллүүтэ диэн санаа күүһүрүүтэ, эрдээх санаата эбиллиитэ биирдэ эмэтэ киирэн кэлэн киһи тугу эмэ туһалааҕы оҥороругар көмөлөһөрүн быһааран этиллэр.
Сүр эмискэ элбээһинэ уонна сүргэ диэн тыллар биир суолтаҕа туттуллаллар эрээри, “сүргэтэ көтөҕүллүбүт” диэн этии киһи быстах кэмҥэ да буоллар, кыайыыны, хотууну оҥорорго бэлэм буолбутун, күүһэ-кыаҕа элбээбитин, санаата көтөҕүллүбүтүн бэлиэтиир. Итинник сүргэ көтөҕүллүүтүн кэнниттэн киһи бэйэтин олоҕор быстах кэмнээх да буоллар араас уларыйыылары, тупсарыылары, үчүгэйи киллэриэн сөп. Ол аата сүргэ диэн киһи быстах кэмҥэ санаата көтөҕүллүүтүн, күүһэ-кыаҕа эбиллиитин бэлиэтиир тыл буолар.
Сүргэ көтөҕүллүүтэ диэн киһи субу кэмҥэ тугу эмэ уларытар, оҥорор кыаҕа, күүһэ элбээбитэ ааттанар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи икки өрүттээх быһыылары оҥороругар тириэрдэрэ элбиирин быһаарар:
1. Сүргэтэ көтөҕүллүбүт кэмигэр киһи үчүгэй, олоххо туһалаах быһыылары оҥоруута.
2. Сүргэ көтөҕүллүүтэ аһара бардаҕына киһи сыыһа-халты туттунарын элбэтэн кэбиһэн куһаҕан быһыылары оҥоруулар үксээһиннэрин үөскэтиэн сөп.
Киһи оҥорор быһыыта барыта икки өрүттэнэн тахсалларыттан оҥорор быһыыларга олус улахан сэрэхтээх буолуу хаһан да суох буолбат, сүргэ көтөҕүллүүтэ оҥорор быһыы эмиэ түргэтииригэр тириэрдэриттэн сэрэнии өссө улаатан биэрэрэ эрэйиллэр.
“Киһиэхэ кыра да наада” диэн сахалар киһи санаата көтөҕүллүүтүн быһааран этэллэр. Киһиэхэ санаата көтөҕүллүүтүн үөскэтээри араас хайҕааһыннары, манньалары, кэһиилэри туһаналлар. Хайҕааһын киһи санаатын күүһүрдэн сүргэни көтөҕөрүттэн кыайбатын да кыайыан сөп балаһыанньатын үөскэтэр. Ол иһин кыра да буоллар хайҕааһын, кэһии биэрии кимиэхэ барыларыгар туһаны оҥорорун туһана сылдьыы эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Өй-санаа уларыйар уратыларын билэр сахалар онно-манна, айаҥҥа сырыттахтарына кэһиилэрин соһо сылдьаллара биллэр. Ол барыта тулалыыр дьон санаалара хайдаҕыттан; үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу баҕаралларыттан киһи айана, сырыыта табыллара, табыллыбата улаханнык тутулуктанарын иһин, сыһыаннаахтар санааларын көннөрөн, тупсаран биэрэргэ анаан туһаналлар.
Санаа күүһүрүүтүн, кыаҕа эбиллиитин сүргэ көтөҕүллүүтэ диэн ааттыыбыт. Үөрүүттэн санаа көнүүтэ сүргэни эмиэ көтөҕөр. Киһи тугу эмэ оҥоруон баҕарар эрээри, санаатыгар кыайан быһаарбакка сылдьарын сүргэтэ көтөҕүллүбүт кэмигэр оҥорор кыаҕа улаатар.
Арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар уонна этигэр-сиинигэр холбуу дьайар, киһиэхэ элбэх эньиэргийэни биэрэр уонна санаатын күүһүрдэн сүргэтин көтөҕөр. Олохторо ыараханыттан уонна ону бэйэлэрэ көннөрөр кыахтара суоҕуттан санааларын көтөҕө сатааччылар элбииллэр, ол иһин арыгы иһиитэ хаһан да суох буолар кыаҕа суох, арай дьон олохторо улаханнык тубустаҕына, көннөҕүнэ өйдөрө-санаалара өссө сайыннаҕына уонна тулуурдара, туттунар күүстэрэ улааттаҕына аҕыйыан эрэ сөп.
Дьон олохторун тупсарбакка эрэ сылдьан арыгыны бобо сатааһын санааларын көтөҕөллөрүн суох оҥороруттан үгүстэр сөбүлээбэттэрин үөскэтэр. Ону тэҥэ, ону-маны булан иһэ сатыылларыттан араас антисептиктэри иһэн кэбиһиэхтэрин сөп. 2020 сыллаахха Томтор диэн дэриэбинэҕэ элбэх, 8 киһи антисептиги иһэн өлүүлэрэ салайар былаастар ыытар үлэлэрэ, арыгы атыытын бобо-хаайа сатыыллара улахан сыыһатын биллэрэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн секталара айыыны оҥоруу “үчүгэй” диэн этэрин үтүктэн, айыыны, уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһынтан, бу элбэх дьон өлүүлэрэ таҕыста. “Айыы үөрэҕин” сыыһатыттан дьон айыыны оҥоро охсор санаалара улаатан ким да испэт, туох содул үөскүүрэ биллибэт антисептигин иһэн кэбиһэннэр былаҕайга былдьаннылар.
Эдэрдэр өйдөрүн-санааларын айыыны, быстах быһыыны оҥоруу диэки халытар элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тохтотор кэм буолла. Оҕолоругар үчүгэйи, сыыһа-халты туттубатыгар баҕарар төрөппүттэр бу сыыһа, албын үөрэҕи тохтотторуохтара этэ.
Саха дьонун таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн эдэрдэри үөрэтэрэ киһи оҥорбот быһыытын оҥорума, сыыһа-халты буолан хаалыа диэн киһини харыстыы, көмүскүү сатыырын таба өйдүөххэ. “Айыы үөрэҕэ” диэн албын, сымыйа, була сатаан оҥоруллубут сектаттан сайдан иһэр сахалар босхолонор кэмнэрэ кэллэ.
Мөлтөх өйдөөх-санаалаах киһи санаата түспүтүн көтөҕөөрү арыгыны элбэхтик иһэн кэбиһиэн сөп. Санаата түстэҕин аайы көтөҕөөрү арыгыны иһэр киһи арыгыһыт буолууга түргэнник тиийэн хаалар. Ол курдук, киһиэхэ санаата түһүүтэ хаһан баҕарар тиийэн кэлиэн сөбүттэн арыгы иһэрэ элбээн хаалара арыгыһыт буоларын түргэтэтэн кэбиһэр.
Арыгыны аһара испит кэмигэр киһи сүргэтэ аһара көтөҕүллэн өйдөөх кэмигэр туттунан оҥорбот быһыытын оҥорон кэбиһиэн сөп. Итини тэҥэ, арыгыны элбэҕи испит киһи сүргэтэ көтөҕүллэриттэн, кыаҕа-күүһэ аһара эбиллэриттэн сыыһа-халты туттунара киирэн кэлэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ үгүстүк бэлиэтэнэр.
Киһи табан салайдаҕына, сатаан туһаннаҕына санаата күүһүрүүтэ кэлэрин туһаны оҥоруу диэки салайыан сөп. Улахан тымныылаах хотугу дойдуга испиир уонна водка үрдүктүк сыаналаналлара сүргэ көтөҕүллүүтүттэн тутулуктаах. Бу этии табатын улахан тымныыга ханнык баҕарар үлэни үлэлээһини санаата күүһүрбүт, сүргэтэ көтөҕүллүбүт киһи холкутук кыайарыттан, түргэнник оҥороруттан булан быһаарыахха сөп.
Санаа көтөҕүллүүтэ үлэттэн, тугу эмэ оҥорууттан, тутууттан кэлэрэ киһиэхэ улахан туһалаах. Киһи сүрүн үлэтин таһынан араас туһалаах дьарыктардаах буолара ордук. Ол курдук, киһи бэйэтэ оҥорбутуттан, туппутуттан үөрэрэ, санаата көнөрө өссө элбэх ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэр. Ону тэҥэ, атын дьарыктары кыайыылартан кэлэр санаа көнүүтэ киһи санаатын күүһүрдэрэ туһаны оҥорор.
Сахалыы быһаарыылаах кылгас тылдьыт сүргэ диэн тылы маннык быһаарар. Сүргэ диэн киһи санаатын эрэ, эрдийиитэ, эрдээх санаата. Сүргэтэ көтөҕүллүбүт. Сүргэтэ хамсаата (туох эмэ соһуччуттан куттанна, эр санаата түөрэҥнээтэ). (1,434).
Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиилэрэ олус таба уонна санаата көтөҕүллүбүт, күүһүрбүт киһи кыайбатын да кыайара тиийэн кэлиэн сөбө быһаарыллар. (2,47).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.
2. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.