Сэт үөрэҕэ дьону үөрэтэр күүһэ
Оҕо өйө-санаата сайдыыта, эбиллиитэ, кыра эрдэҕиттэн үгэстэрэ үөскээһиннэрэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ саҥалыы сайдан иһэллэр, ол иһин үйэлэргэ уларыйан, тупсан биэрэллэр. Саҥа төрөөбүт оҕо ийэ кутун иитии, үөрэтии инники олорон ааспыт көлүөнэлэр туһалаах, үчүгэй диэн билиммит үөрэхтэриттэн хайаан да тутулуктанара, тирэх ылан сайдара ирдэнэр.
Оҕо ийэ кутун иитии диэн төрөппүт бэйэтэ үчүгэй диир быһыыларын кыра эрдэҕинэ оҥотторон үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэриитэ буолар. Бу үчүгэй үгэстэргэ тирэҕирэн оҕо салгын кута сайыннаҕына өйө-санаата төрөппүттэрин билиилэриттэн тутулуга үөскүүр.
Өй-санаа сайдыыта, итэҕэл үөрэҕэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэрэ икки өттүттэн тутулугу үөскэтэр:
1. Таҥара үөрэҕэ. Оҕо улаатан истэҕинэ сайдан иһэр өйүн-санаатын үөскэтэр уонна аһара баран ыра санааҕа кубулуйан хааларыттан сиэри, киһи буолууну туһанан хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр аналлаах.
2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ. Итэҕэл бу өрүтэ былыргылар, инники олорон ааспыт көлүөнэлэр элбэх араас билиилэриттэн аныгы олоххо туһалаахтарын талан ылан кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныыны үөскэтэр. (1,24).
Киһи үөрэҕи тугу оҥорбутуттан ылынара ордук түргэниттэн, умнуллубатыттан сыыһа-халты туттунан кэбиһэн баран үөрэҕи, билиини ылынааччылар хаһан баҕарар баар буола тураллар. Онно эбии өйдөөн-санаан туран куһаҕаны оҥорооччулар аҕыйааталлар да син-биир бааллар.
Сэт үөрэҕэ дьону бэйэтэ тугу оҥорбутуттан тутулуктанан куһаҕаны оҥордоҕуна кэһэтэн үөрэтэр үөрэх буолар. Араас буруйдары, сыыһа-халты туттунуулары оҥоруу иһин эппиэтинэһи сүктэрии, ирдэбили, иэстэбили түһэрии билигин киэҥник туттуллар. Буруйу оҥорбуттары тутан ылан ыстарааптааһын, төһө эрэ кэмҥэ хаайыы сыыһаны оҥорбуту көннөрүүгэ саамай туһалаах, сымнаҕас ньымаларынан ааҕыллан туттулла сылдьаллар.
Уһун үйэлэргэ таҥаралар уларыйан биэриилэрэ өй-санаа сайдан, уларыйан, тупсан иһэрин бэлиэтээн сахаларга билигин да умнулла иликтэр. Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ, саҥа таҥаралар бииртэн-биир үөскээн, бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрбиттэриттэн элбэх таҥаралар бааллар. Киһи өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбит олус уһун үйэлээх сахалар, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһалларыттан диктатураны үөскэтэн атын таҥаралары суох оҥорботохторуттан, симэлиппэтэхтэриттэн элбэх таҥараларын билигин да умна иликтэр уонна туһана сылдьаллар.
Дьон өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэтиттэн уһун үйэлээх баҕа санааны, үгэстэри үөскэппэтэҕинэ, элбэх киһини кыайан бииргэ түммэтэҕинэ ханнык да таҥара үөрэҕэ кыайан сайдыбат, киэҥник тарҕаммат. Биир талааннаах киһини билинэр араас элбэх секталар үөскээн баран, бу киһи өллөҕүнэ ыһыллан, симэлийэн иһэллэр.
Таҥаранан ааттаммыт өй-санаа дьону иитэр, үөрэтэр күүстээх уонна ол күүһэ дьон үксүлэрин баҕа санаатыгар сөп түбэстэҕинэ, сайыннардаҕына эрэ табыллан уһун үйэлэнэр кыахтанар. Таҥара үөрэҕин тутуспатахтар кэһэйэллэрэ, эрэйгэ тэбиллэллэрэ, бу үөрэҕи тутуһалларыгар күһэйиини үөскэттэҕинэ табыллар. Оннук дьайыылаах таҥараны дьон ытыктыыллар, ирдэбилин туһалааҕынан ааҕаннар толороллор уонна кэлэр көлүөнэлэрин, бу үөрэҕи туһанан иитэллэр, үөрэтэллэр. Киһи сыыһа-халты туттунарын суох оҥорор анөаллаах Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ ити быһаарыылары тутуһан үөскээбит. Маннык туһаны оҥорор таҥара үөрэҕэ сайдар уонна киэҥник тарҕанар кыахтанар.
Сахалыы таҥара үөрэҕин тутуспатахха дьоҥҥо куһаҕан дьайыыта улаатар, ол иһин олоххо табыллыбат буолуу үөскүүрүн дьон билэ сылдьаллар. Бу куһаҕанынан дьайыыны таҥара накааһа диэн ааттыыллар уонна онно киирэн биэримээри сэрэнэллэр, эрдэттэн харыстана сатыыллар. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этии ону билинииттэн үөскээбит.
Ыаллар ахсааннара эбиллэн истэхтэринэ омук сайдар, ахсаана эбиллэр кыахтанар. Ыаллар бэйэ-бэйэлэрин кытта ыкса билсиһэн хайалара сайдан, элбээн, байан иһэллэрин кэтэһэ, үөрэтэн көрө сылдьаллар, ханнык идэһэни быйыл сиэбиттэрин кытта билэллэр. Дьону билиэххин баҕардаххына ыалларыттан ыйыталас диэн этии ону билинииттэн үөскээбит.
Үлэни-хамнаһы кыайар, көрсүө, сэмэй, киһилии майгылаах ыаллар сайдан, ахсааннара эбиллэн, байан-тайан иһэллэрин бары билэ, көрө олороллор. Оҕолоро ыал буоларыгар, бу сайдан иһэр ыаллары кытта кыттыһа, холбоһо сатыыллар, кэлэр көлүөнэлэрин бэйэлэрин курдук майгыланыыга иитэллэр, үөрэтэллэр. Бу үөрэх салгыы сайдан сахалыы Киһи таҥара үөрэҕэр кубулуйан Үрүҥ Аар тойон таҥараны үөскэппитин билигин туһана сылдьаллар.
Куһаҕан майгылаах, дьону кытта тапсыбат, ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатыыр киһи быстах быһыыга киирэн биэрэн олоҕун кылгатан кэбиһэрин ыаллара эмиэ көрөллөр. Кинилэр бэйэлэрин оҕолорун куһаҕан быһыыны, айыыны оҥорума диэн иитэн, үөрэтэн саҥа саҕаланар олоҕун сыыһа-халты туттунан кылгатан кэбиһэриттэн харыстыы, көмүскүү сатыыллар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар эрбэхтэн эмэн оҥорбут “айыыларын үөрэҕин” сыыһатын, албынын төрөппүттэр биһиги үлэлэрбититтэн билэн, ол албыҥҥа киирэн биэриэхтэрэ суоҕа этэ. Билигин эдэрдэр оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ элбээһинэ, бу сыыһа, сымыйа үөрэх дьайыытыттан быһаччы тутулуктанар.
Бары биллэр улахан таҥаралар дьону кэһэтэр күүстээхтэр. Таҥара үөрэҕин тутуспат дьон төһө эмэ кэминэн бэйэлэрэ кэһэйэллэрэ бары биллэр таҥараларга барыларыгар баар:
- Былыргы кэмнэргэ Байанай таҥараны билиммэт, айылҕаны харыстаабат, булчут кыыллар, көтөрдөр курдук булду кыайа-хото бултуурга үөрэммэт, дьулуспат, сатаабат киһи аһылыгын кыайан булуммакка хоргуйан өлөрүн ыаллара бары билэ сылдьаллара уонна бэйэлэрэ оҕолорун бултуурга уонна айылҕаны харыстыырга кыахтара баарынан үөрэтэллэрэ.
Булду бултааһын айылҕаны харыстыыртан, кыыллары, көтөрдөрү үргүппэттэн, аймаабаттан ордук улахан тутулуктааҕын уһун үйэлэргэ үөрэтэн билэннэр булчуттар көрсүө, сэмэй майгылаахтар, ол иһин Байанай таҥара айылҕаны, кыыллары харыстыыр күүстэммит.
- Ынах сүөһүнү кыһанан көрбөккө, аанньа аһаппакка тоҥоруу кыайан төрүөх биэрбэттэрин үөскэтэн, туох да барыһы аҕалбатын билигин тыа сирин олохтоохторо билэллэр. Ынахсыт таҥараны умнуу, хаалларыы дьон ынах сүөһүнү аанньа ахтан көрбөттөрүн, аһыыр аһылыгын кыһанан бэлэмнээбэттэрин үөскэтэн, билигин тыа сирэ үлэлииргэ барыһа суох диэн өйдөбүлү үөскэтэн сылдьар.
Соҕуруу дойдуларга ынах сүөһү туһатын аҥардастыы элбэх үүтү биэрэллэринэн сыаналааһын үөскээбитэ саха ынаҕын мөлтөхтөргө киллэрэн кэбиспитэ. Уһун тымныылаах дойдубутугар саха ынаҕа аһылыга боростуойунан, кыһыны тоҥмокко туоруурунан эти элбэтиигэ ордук табылларын билигин туһаныахха сөп.
- Сахаларга Дьөһөгөй таҥара билигин да күүстээх. Бу таҥараны билэр, ытыктыыр сахалар сылгыны үчүгэйдик көрөллөр-истэллэр, харыстыыллар. Ол түмүгэр сылгы ахсаана эбиллэн иһэр. Сылгыны куһаҕаннык көрүүттэн бүтүн үөр сылгылар кыһыны кыайан туораабакка өлөн хаалыылара кэһэйии тиийэн кэллэҕинэ улахан буоларын биллэрэр.
- Улуу Тойон таҥара тулуурдаах, өһөс буолууга, үлэни-хамнаһы кыайарга иитэр, үөрэтэр. Биир оҕолорун кыайан киһилии быһыыга, майгыга ииппэккэ, үлэҕэ үөрэппэккэ атаахтата сылдьыбыт төрөппүттэр билигин арыгыһыт уоллара бэйэлэрин эрэйдиирин бары билэбит.
- Харыстааһын диэн таҥара үөрэҕин сүрүн төрүтэ. Ыскайдааһыны, ыһыыны-тоҕууну суох оҥорор сыалтан “Харыстас” таҥара үөрэҕэ үөскээн дьону, айылҕаны харыстыырга ыҥырар.
- Күн таҥара үөрэҕэ үрүҥү, хараны араарарга үөрэтэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанары үөскэтэр. Киһи бэйэтэ үрүҥү, хараны кыайан таба арааран туһамматаҕына атын дьон этиилэригэр, албыннарыгар киирэн биэриэн сөбүн сахалар билэн “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи олохтоон туһана сылдьаллар.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһын, айыы - “үчүгэй”, онтон “аньыы” – куһаҕан диэн тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар була сатаан этиилэрэ саха дьонун барыларын албыннааһын буолар. Сахалар үөрэхтэринэн киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕын холбуу ылан быһаарарынан айыы диэн тылбыт икки өрүттээх буолара эрэ табыллар. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да хаалан хаалбат. Айыы диэн тыл икки; үчүгэй эбэтэр куһаҕан өйдөбүлүн холбуу илдьэ сырыттаҕына эрэ, өйгө-санааҕа хайдыһыы үөскээбэтиттэн омук биир сомоҕо буолара ситиһиллэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар сымыйанан, албыннаан, була сатаан оҥорбут “айыыларын үөрэҕэ” саха дьонун алдьатыыга тириэрдэн эрэр. Биир эмэ талааннаах киһи оҥорбут саҥаны айыыта табыллан дьоҥҥо туһаны, сайдыыны аҕаларын билиэхпит этэ. Онтон дьон бары айыыны, билбэттэрин оҥоро сатыырга дьулустахтарына, бары инники түһэ сатаатахтарына, ол айыылара сыыһа-халты буолан хаалан куһаҕаны элбэтэрин, алдьатыыга тириэрдэрин, былыргы, үөрэҕэ суох диэн ааттыыр сахалар билэллэрин билигин оннооҕор учуонай диэн ааттаахтар билбэттэрэ хомолтолоох.
Таҥара накааһа дьон сөбүлээбэтэхтэринэ, аанньа ахтыбатахтарына, суолта биэрбэтэхтэринэ эмиэ кэлэр. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ сахабыт тылыгар араастаан ньаамырҕаан саҥаран киллэрэ сатыыр уларытыылара үгүс дьоҥҥо кыайан өйдөммөт. Бары билэр ийэ диэн төрүт тылбытын “иньэ” диэҥҥэ уларыта сатааһын саха тылын барытын буккуйуу, алдьатыы буолар.
Ким эрэ албыҥҥа киллэрээри араастаан ньаамырҕаан саҥарарын үтүктэн бары дьоҥҥо киллэрэ сатааһын олус улахан сыыһа. Биир эмэ киһи ньаамырҕаан саҥарбытын да иһин, дьон үгүстэрэ, үлэһиттэр сөпкө, ыраастык саҥараллар. Сахабыт тылыгар ньаамырҕааһыны киллэрэ сатааһын тыл үөрэхтээхтэрин үгүстэр сөбүлээбэттэрин, туораталларын үөскэтэрин тэҥэ, эдэрдэр саха тылын үөрэтэллэрин аҕыйатан эрэллэр. (2,4).
Билигин Саха сиригэр саҥа, сайдыылаах омук үөскүүр кэмигэр сахабыт тылын буккуйа сатааһын куһаҕан өрүттэнэн тахсар кыахтаах. Элбэх саҥа тыллары киллэрэ сатааһынтан буккуллубут тылы үөрэтээччилэр, туһанааччылар аҕыйаан хаалыыларыттан саха тыла ордук улаханнык мөлтүөн сөп.
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар саха тылын харыстаабыта буола сылдьан төрүт тылларбытыгар араастаан ньаамырҕаан саҥарыыны киллэрэ сатаан улаханнык алдьатан эрэллэр. Тылы буккуйуу, төрүт дорҕооннорун атын, өйгө-санааҕа суолтата суох дорҕооннорунан уларытыы алдьатыыга тэҥнэһэр.
Сахабыт тылын былыргы, өй-санаа тутулуктарын билэр ойууннарбыт дорҕооннорун суолталарын, бу тыл суолтатыгар тэҥнээн, сөп түбэһиннэрэн саҥа тылы үөскэппиттэриттэн тылбыт күүстээх, иччилээх. Тылы харыстааһын, уһун үйэлээһин диэн урут баарыттан дорҕооннорун төрүт уларыппат буолуу ааттанарын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар билиэхтэрэ этэ.
Тыл дорҕооннорун уларыта сатааһынтан, була сатаан буккуйууттан таҥара накааһа кэлиитэ диэн дьон бу тылы туһаммат, оҕолорун иитиигэ үөрэппэт буолан хаалыылара тиийэн кэлиэн сөп. Манныкка тиийбит тыл симэлийэр, атыттарга баһыттарар, туоратыллар.
Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахабыт тылын харыстаан, дорҕооннорун уларыппакка, үйэлэргэ иҥмит өйдөбүлүн буккуйбакка кэлэр көлүөнэлэрбитин үөрэтиэ, тылбыт үйэтин уһатыа этибит.
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: РГ РИМЦ, 2009. – 112 с.
2. Горнай, Иван. Сарсыардааҥҥы санаалар, киэһээҥҥи кэпсээннэр: ыстатыйалар, эсселэр. – Дьокуускай: Бичик, 2015. – 128 с.