Сэт-сэлээн кэлиитэ

Дьон-аймах уһун кэмнээх олохторун сайдыыта улахан долгуннары санатаннар бииртэн-биир кэлэн иһэллэр. Үгүс киһи үчүгэйи, дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы оҥордохторуна олохторо көнөн, сайдан-үүнэн барар, олох долгуна өрө тахсар, онтон үгүстэр куһаҕаны оҥоруулара элбээн хааллаҕына, сэриилэр буоллахтарына дьон олоҕо кэхтэр, кэннинэн төннөр, долгуна аллараа диэки түһэр. Дьон санаалара, майгылара куһаҕаны оҥоруу диэки салаллан хаалыытын сахалар сэт-сэлээн туолуута диэн ааттыыллар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи куһаҕан быһыылары элбэҕи оҥордоҕуна сэтэ туоларын билэллэр. (1,13). Уһун кэмҥэ айыыны-­таҥараны итэҕэйбэт “коммунизм” итэҕэлэ бүрүүкээбит кэмигэр Кут-сүр үөрэҕин туһата суох диэн ааттаан хаалларбыттара. Бу кэм сабыдыалынан билиҥҥи көлүөнэ дьон сэт үөрэҕин букатыннаахтык умнан кэбистилэр. Ол курдук, саха дьонугар билигин сэт-сэмэ уонна сэт-сэлээн туолуута диэн өйдөбүллэр эрэ хаалан сылдьаллар.

Сэт куһаҕан быһыылары элбэҕи оҥорууттан үөскүүрүн сахалар эмиэ билэллэр. Ордук ыарахан, куһаҕан, сэттээх-сэлээннээх быһыы-лары элбэҕи оҥордоххо сэт-сэлээн туолуута үөскээн тахсар, ол аата эппиэтинэс, ирдэбил уонна иэстэбил тиийэн кэлиэхтээхтэр.

Олус дьадаҥы киһи бэйэтин олоҕун сирэр, баай-талым олоххо ымсыырар, тардыһар. Ордук оҕото үчүгэй олохтонуон баҕарара улаа-тар. Россия дьонугар “коммунизм” ыра санаата киириитигэр ити өй-санаа улахан оруолу ылбыта. Дьон бары олус дьадайаннар бэйэлэрин оҕолорун кыайан ииппэт кэмнэрэ кэлиититтэн революция хамсааһына ордук улахан далааһыннаммыта быһаарыллар.

Революция кыайыытын кэнниттэн дьадаҥы дьон баҕа санааларын олус түргэнник ситиһэ сатааннар, бэ­йэлэрин оҕолоро атын, “үчүгэй”, тупсубут олоххо олоруохтара диэн сыыһа санааҕа оҕустараннар, кыра оҕолорун бэйэлэрин урукку олохторун үгэстэригэр уонна үөрүйэх-тэригэр үтүгүн­нэрэн үөрэтэллэрин бырахпыттара. Бары оҕолорун “үөрэхтээх” киһи оҥо­ро охсоорулар, сороҕор сүрэҕэлдьээтэҕинэ: “Сүөһү көрөөччү буо­луоҥ”,- диэн хомуруйар тылы тутталлара. Бу хомуруйуу, сүөһү көрүүтүн куһаҕан диэн ааттааһын сэтэ туолан билигин эдэрдэр сүөһү көрүөхтэрин төрүт баҕарбаттара үөскээн, тарҕанан сылдьар. Биһиги олус дьадаҥы дойдубутугар үлэ араастара элбэҕиттэн киһи барыта үрдүк үөрэхтэнэрэ төһө эмэ эрдэ­тин иһин, итинник ыҥырыы билигин да оҥорулла турар.

Октябрьскай революция былыргыттан олохсуйбут олох сиэрин үлтүрүтэн, былыргы үгэстэри уонна үөрүйэхтэри суох оҥорбутуттан кэлэр көлүөнэлэргэ сэт-сэлээн олохсуйбута хас да көлүөнэ дьон үөскээн олорон ааспыттарын кэнниттэн биллэн эрэр.

Аҕыйах сыл иһинэн “коммунизмы” тута охсоору саҥа олоҕу тутууну, саҥалыы сиэ­ри-туому үөскэтэн, олору тутуһууну саҕалаабыт дьон оҕолорун киһилии майгыга, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэллэрэ аҕыйаан испитэ. “Коммунизм” дьонун иитэн-үөрэтэн таһаара охсоору, эдэр дьону барыларын үөрэхтииргэ турум­муттара. Хаалыылаах эко-номикалаах, сүрүн үлэлэрин үксүн илиилэри­нэн үлэлиир дьоҥҥо аһара үөрэхтээһин туһалыаҕынааҕар, төттөрү буо­лан таҕыста. Ол түмүгэр ыарахан диэн ааттанар тыа сирин үлэлэрин үлэлиэхтэрин баҕарбат, үрүҥ, чэпчэки үлэни көрдүү сылдьар, баар олоххо соччо туһата суох “кумааҕыны эрэ бэрийэр” үөрэх­тээх дьон элбээтилэр.

Үөрэхтээһин төһө да үчүгэйин иһин, киһи салгын кутун бастаан сайыннаран өйүн-санаатын туруга суох оҥорор. Олоххо үөскүүр соһуччу кэмнэргэ салгын кут көтөн, баран хаалара киһини сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбиир. Бу кэмҥэ киһини ийэ кута салайар кэмэ кэлэн тугу оҥороро ийэ кута хайдах иитиллибититтэн тутулуктанара кэлэр. Киһи өйө-санаата сайдан барыытыгар биһиги быһаа­рыыбытынан, оҕо аан маҥнай төрөппүттэрин үтүктэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэниэхтээх этэ, ол аата, аан маҥнай оҕо ийэ кутун сайынна­рыы эрэйиллэр. Үчүгэй үгэстэргэ үөрэтииттэн оҕо ийэ кута сайдан бэрээдэктээх, өйө-санаата туруктаах буола улаатарын умнан кэбиһэн олохпутугар туһаммаппытыттан эдэрдэр буруйу оҥороллоро, сыыһа-халты туттуналлара билигин элбээн сылдьар.

Дьон олоҕун оҥкулун алдьатыы, сиэрин-туомун суох оҥоруу сэт суола арыллыытыгар тириэрдэн кэбистэ. Революция кэмигэр олус харса-хабы­ра суох барыы, эйэлээхтик олорор элбэх дьону өлөртөөһүннэр, киһи киһиэхэ кырыктаныыта, бу сэт-сэлээн туолан барыы-тыгар ордук улахан оруолу ылбытыгар сөп.

“Коммунизм” идеята, туох барыта босхо буолуо диэн этиитэ Россия дьадаҥы дьонугар киириититтэн, олохторун сиэрин, оҥкулун түҥнэри эргитиититтэн, олохсуйбут үгэстэри уонна үөрүйэхтэри умнууттан, тутуспаттан Россия дьонугар сэт-сэлээн туолара кэлэн улахан сэриини саҕалаатылар. Бу сэрии салҕанан уһаан, тэнийэн барыыта Россия иһигэр улахан хамсааһыннары таһааран омуктар икки ардыларыгар “Лебединая песня” үөскээн тахсарыгар тириэрдэн уларыйыылары киллэриэн сөп. Ол аата революция кэнниттэн үс көлүөнэ дьон олохторо ааһыытыгар сэт дьайыыта биллэн эдэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута үөскээтэ. Ол иһин үгүс эдэрдэр олоххо оннуларын булбаккалар эрэйгэ тэбиллэллэрэ элбээтэ.

Былыргылар сэт туһунан өйдөбүллэригэр маннык этиилэр баалларын Багдарыын Сүлбэ булан бэлиэтээбит:

- Төрүү илик оҕолору быалаһыы дьылҕа хаантан көрдөһөн, алгыс тыл этэн, андаҕар андаҕайан оҥоһулларынан, арай оҕолортон биир-дэһэ өлөр эрэ түбэлтэтигэр, Дьылҕа хаан ылымматах буоллаҕа буолан, сэ­тэ-сэлээнэ суох хаалыахтаах. Өскө хайа эмэ өттүттэн көтүллэр түбэлтэтигэр сэттээх-сэлээннээх - ол аата: өлүүнэн-сүтүү-нэн, эстии­нэн-быстыынан хайаан да иэстэбиллээх буолуохтааҕа үһү уонна быа­лаһыылаахтар атын кэргэннэнэллэрэ сатаммат, кэргэннэнэр түбэлтэлэ­ригэр дьаһыыкка (көрсүү), оттон оҕолоннохторуна оҕолоро дьаһыык­ка оҕо ааттанан, сааһын тухары күлүүгэ-элэккэ, үөҕүүгэ сылдьар киһи буолуохтаах эбит. (2,188).

Төрөппүттэр “Бэйэм эрэ үчүгэй буолуум” диэн бэйэлэрин тустары­гар аһара кыһаныылара кэлэр көлүөнэлэрин, оҕолорун өйдөрүн-санаа­ларын “оонньуур оҕо”, онтон бэйэтин киэргэл оҥостон туһанал-ларынан улаханнык буорту оҥорор. Маннык өй-санаа көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэрил­лэн муҥуругар тиийиитэ сэт-сэлээн туолуута диэн ааттанар. Бу аймах дьон ситимнэрэ быстыыта, аймахтарын-хааннарын салгыыр киһилэрин сүтэриилэринэн түмүктэниэн сөп.

Сахаларга “Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар” диэн олохсуйбут өйдөбүл баар. Маннык өйдөбүл атын сайдыы­лаах омуктарга эмиэ баарын улахан суруйааччылар таба көрөн бэлиэ­тииллэр. Артур Конан Дойль баай дьон көлүөнэттэн көлүөнэҕэ дьада­йаннар эстиигэ тиийэллэрин холобурун суруйбут. (3,205).

Бу өйдөбүл үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, атаахтык, көҥүлүнэн ыытан иитэннэр, куруук бэлэмҥэ, баҕатын хоту сынньалаҥнык күүлэйдэтэ сырытынна­раннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөөн, үлэни кыайбат буо-лууларыгар тириэрдэннэр үйэлэрин тухары муспут баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээһиннэрэ олук буолар.

Е.Д.Андросов саха биллэр баайдара Оруоһуттар олохторун уһун кэмҥэ үөрэтэн баран төрдүс көлүөнэлэриттэн саҕалаан мөлтөөн, дьа­дайан барбыттарын бэлиэтиир. (4,110).

Сэт туолуута элбэх айыылаах-харалаах киһи бэйэтин оҕотун кыра эрдэҕиттэн үчүгэй, киһилии киһи тахсар гына кыайан ииппэтиттэн, үөрэппэтиттэн тутулук­танар. Элбэх куһаҕан быһыылары оҥорон бэйэтин майгына мөлтөөбүт киһи оҕотун кыайан үчүгэй майгы-ланарга үөрэтэр кыаҕа суох буолар. Мин үөрэхпинэн кыра оҕо төрөппүтүн көрөн, үтүктэн, кини курдук быһыылаах буо­лар, тугу саҥарарыттан истэн төрөппүтүн ис майгынын ылынан улаатан иһэр. Төһө да кистии сатаабытын иһин оҕо төрөппүтүн син-биир үтүк­тэрин былыргы дьон билэннэр “Яблоко от яблони далеко не падает”, “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа” диэн өс хоһоонноро оҥорбуттар. Бу өс хоһоонноро үчүгэй майгылаах, үлэһит аҕаны уонна ийэни өйдөтөллөрүн таһынан куһаҕан майгылаах дьон эмиэ аҕа уонна ийэ буолуохтарын сөбүн, оҕо төрөппүтүн хаһан баҕарар удьуордуурун, утумнуурун таһынан өссө үтүктэн үөрэнэрин билинэллэр.

Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан барар куһаҕан майгы сэтэрээн, өссө куһаҕан диэки сыҕарыйан иһиэн сөп. Ол иһин, куһаҕантан өссө куһаҕан үөскээн иһэринэн, бу аймах дьон олохторо салгыы баран иһэрэ өссө ыарыырын сэт үөрэҕэ бэлиэтээн көннөрөргө туһалыыр.

Сэт-сэлээн диэн киһи оҥорор куһаҕан быһыыларыгар хайаан да тиийэн кэлэр эппиэтинэс, ирдэбил ааттанар. (5,57).

Туһаныллыбыт литература.

1. “Илин” сурунаал. 1997. 1-2 N-рэ.

2. Багдарыын Сүлбэ. Ыал ийэтинэн. Дьокуускай: “Бичик” нацио­нальнай кинигэ кыһата, 1994.- 240 с.

3.  Артур Конан Дойль. Знак четырех. Повесть. Рассказы: Якутск: Кн. изд-во, 1991.- 320 с.

4. Е.Д.Андросов. Оруоһуттар. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 2000.- 288 с.

5. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.