Сэттэни ылыы
Сэт диэн киһи оҥорор быһыыларыттан үөскээн тахсар утары хайысхалаах хамсааһын ааттанар. Киһи оҥорор быһыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэннэр үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсаллара уустуктары үөскэтэр эрээри, сахалар “Туох барыта ортотунан тоҕоостоох” диэн өс хоһоонун туһанан икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан сөп түбэһэр быһыылары оҥороннор сэти үөскэппэттэр. Икки өрүттэртэн хайа эрэ өттүн диэки аһара барыыттан, өй-санаа халыйыытыттан сэт үөскээн тахсарыттан сахалар олус диэн сэрэнэллэр, туохха да сэти үөскэппэккэ кыһаналлар. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этии киһи оҥорор быһыыларыгар ураты сэрэхтээх буоларыгар аналланар.
Тугу эмэ оҥорон айылҕаҕа, туохха барытыгар былыргыттан олохсуйан турар тэҥнэһии балаһыанньатын хамсатан кэбиһии сэт үөс-күүрүгэр тириэрдэр. Дьон оҥорор быһыыларыттан сэт үөскээһинэ диэн халлаан сылыйыыта буолар, онно сөптөөх эппиэтэ хойутаатар да хайаан да тиийэн кэлэр уонна уу эбиллиитин үөскэтэр. Сэт үөскээһинэ “сэттэни ылыы”, ол аата кэһэйии кэлэрин биллэрэр.
Сэттэ диэн сахалыы ахсаан. Сэттэ - сэттээх ахсаан. Кыра да куһаҕаны оҥоруулар ахсааннара сэттэҕэ тиийэ мунньулуннаҕына үчү-гэйи аҕалбат эппиэтэ тиийэн кэлэригэр тириэрдэр.
“Сэттэни ылыы” диэн киһи туохтан эрэ кэһэйэн үөрэниитэ, ыарыыны билиитэ ааттанар. Хас да кыра суолталаах куһаҕаннары оҥорбукка эппиэтэ тиийэн кэлэн кэһэйии, ыарыыланыы, туохха эмэ куһаҕаҥҥа түбэһии “Сэттэни ылыы” диэн буолар. Бу быһаарыы киһи оҥорбут быһыыларыгар сөптөөх эппиэтэ хайаан да кэлэрин биллэрэн дьон ону-маны, буолары-буолбаты, иннэ-кэннэ биллибэт саҥаны айыылары оҥоро сатыылларын аҕыйатарга аналланар.
Киһи тугу эмэ оҥорор аналлаах, өйө-санаата саҥаны айыылартан хомуллан үөскүүр, ол диэки хайысхалаах. Туох эмэ саҥаны айыыны дьон оҥоро сатыыллар, ол эрээри олортон биир эмэ табыллан туһаны аҕалар, онтон атыттара бары таах хаалаллар эбэтэр куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэрэ өй-санаа аһара барарыттан үөскээн тахсаллар.
Киһи салгын кутун сайдыыта ай диэн тылтан тутулуктанан, араас саҥа санаалартан хомуллан сайдар. Тугу оҥорбута барыта “Туох ба-рыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйбат тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсан иһэллэриттэн киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорон кэбиһэрин бэйэтэ эрэ быһааран хааччахтыыр кыахтаах:
1. Үчүгэйи, туһалааҕы, үрүҥ айыыны оҥоруу.
2. Куһаҕаны, туһата суоҕу, буортулааҕы, хара айыыны оҥоруу.
Дьон бары кэриэтэ үчүгэйи оҥоро сатааннар үчүгэй аһара элбээбит уонна үчүгэйи оҥоруу бэйэтэ да олус үлэлээҕин, эрэйдээҕин иһин олус уустугуран биир эмэ табыллан, сатанан туһаны аҕалар. Үчүгэй аһара барыыта сэти үөскэтэрэ омук кырдьар, мөлтүүр кэмигэр кэлэн кэрээнтэн тахсыыны үөскэтэрэ эстиитигэр тириэрдиэн сөп.
Ийэ куттара үчүгэй быһыыларынан иитиллибит оҕолор үчүгэй санаалара элбиириттэн куһаҕаны оҥоруохтарын баҕарбаттар. Ол иһин киһи куһаҕаны оҥороро аҕыйаан иһэрэ ситиһиллэр. Куһаҕаны оҥорууну дьон биири эмэ, куһаҕан санаалара киирдэҕинэ оҥороллор. Итини тэҥэ, үчүгэйи оҥорор санааларыттан оҥоро охсубуттара сыыһа-халты буолан тахсан куһаҕаны элбэтэр. Онно эбии бэйэлэрэ сыыһа-халты туттуналлара элбэҕиттэн куһаҕаны оҥоруу эмиэ эбиллэн иһэр. Аныгы эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга, тулуура суох буола улааталларыттан киһи быһыытын аһара, таһынан бараллара, сыыһа-халты туттуналлара үксүүрүттэн куһаҕаны өссө элбэтэллэр.
Сорохтор киһи билбэтин, оҥорботун, айыыны оҥоро сатыыллара ураты элбэх буолар. Ону-маны барытын оҥоро, тугун эрэ уларыта, тупсара сатыыллар. Олортон үксүлэрэ сатаммакка, табыллыбакка сыыһа-халты буолан тахсалларыттан куһаҕан элбээн хаалар. Элбэҕи оҥоро сатыыр киһи тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан үчүгэйгэ да тириэр-диэн сөптөөҕү куһаҕаҥҥа кубулутара үксүүр.
Бу икки, тус-туспа хайысхалаах киһи оҥорор быһыыларын икки ардыларыгар, ортолорун диэки сөптөөх, таба, туһалаах быһыылары оҥоруу сөп түбэһэн оннун булуммут уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэтэн үһүс өрүтү булан таһаарбыт. Таба быһаарыы бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортотунан буолуохтаах диэн этиини үөскэтэн сахалар туһаналлар.
Кыра, бытархай, суолтата да суох курдук куһаҕаны оҥоруулар мунньуллан, элбээн барыыларын суох оҥорор сыалтан “Сэттэни ылыы” диэн үөрэҕи сахалар айбыттар. Буруйу оҥорбут оҕо туохха эмэ түбэһэн кэһэйдэҕинэ “Сэттэҕин ыллыҥ дуо?” диэн ыйытыы кэлиитэ тэҥнэһии, сэттэни ылыы кэнниттэн үөскээбитин биллэрэр.
“Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн этии киһи оҥорор быһыыларыгар олус улаханнык сэрэнэрин, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсыан сөбүн санаатыгар эрдэттэн билэ, үөрэтэ сатыырын эрэйэр көрдөбүл буолар. Оҥорор быһыыны өйгө-санааҕа сэттэтэ хатылаан оҥорон көрүү кэнниттэн биирдэ оҥорон таһаардахха сыыһата-халтыта аҕыйыырын сахалар туһаналлар.
“Сүүстэн биирин талбыт курдук” диэн этии тугу эмэ оҥоруох инниттэн элбэхтик ырытан, талан ылары быһаарар. (1,79). Ол аата сэт үөскээбэтин туһугар киһи оҥорор быһыыларын эрдэттэн былааннаан, дириҥник ырытан көрөн быһааран, үчүгэй буолан тахсарын итэҕэйэн баран оҥорорун сэт үөрэҕэ модьуйар.
Айыыны оҥоруу сэти үөскэтэрэ элбэх. Саҥаны айыы саамай сүрүн уратытынан киһи өссө билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолара ааҕыллар. Айыыны оҥордоххо туох содул үөскээн тахсара аан маҥнай букатын биллибэтиттэн ордук улахан кутталы үөскэтэр. Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥоруллар саҥаны айыылар үксүгэр табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕан быһыылары элбэтэллэрин билэн сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин тутуһан айыыны оҥорортон эрдэттэн туттунуу, элбэхтик ырытан көрүү эрэйиллэр.
Улуу Өктөөп өрө туруута олох оҥкулун уларытан дьадаҥылар, үлэһиттэр салайар былааһы сэриилээн ылыыларыгар тириэрдибитэ олус улахан саҥаны айыы буоларынан сэти үөскэтэн үлэ-хамнас хаалбытыттан, кыаттарбатыттан, бу былаас бэйэтэ эстибитэ.
Сэрии сэбин элбэҕи оҥостон атын омуктары киэптээһин, урукку сэриигэ кыайыыны ситиһиини аһара баран арбааһын, кыахтара аҕы-йаҕын биллэрэ сылдьыы атыттар бэйэ-бэйэлэригэр холбоһон, күүс-тэрин улаатыннаралларыгар тириэрдэр. Билигин кыра, кыахтара аҕы-йах дойдулар бары НАТО-ҕа киирэ сатыыллара Россия сэриитин сэбинэн, элбэх тааҥкаларынан, улахан атомнай буомбаларынан киэптиириттэн, төрүт сирдэрин былдьаары куттууруттан тутулуктаах.
Элбэх дьону улахан сэрии сэптэринэн киэптээһин, сирдэрин былдьаары ыгыы хаһан эрэ сэттэни ылыыга тириэрдэрин сахалар сэт үөрэхтэрэ биллэрэр. Ааспыт, 20-с үйэҕэ ньиэмэстэр атын дойдулар сирдэрин былдьаан ылан баран туохха түбэспиттэрэ нууччалары өссө да үөрэппэккэ хаалбыт. Элбэх сэрии сэптэрин мунньунуу бэйэтэ сэти үөскэтэн хаһан эрэ “Саа биирдэ эстэр” диэн этиигэ хайаан да тириэрдэрин, бу сэт үөрэҕэ биллэрэрин билэн сэрэнии ирдэнэр.
Сэттэни ылыы диэн үөрэх киһи оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар тиийбэт буоллахтарына эбэтэр таһынан, аһара бардахтарына сэти үөскэтэллэриттэн ирдэбил уонна иэстэбил хайаан да тиийэн кэлэн өйү-санааны тупсаралларын, көннөрөллөрүн биллэрэр. (2,50).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
2. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.