Сэнгийн Эрдэнэ

Сэнгийн Эрдэнэ — Монголия биллиилээх суруйааччыта, биллэр-көстөр суруналыыс уонна публицист, МНР Государственнай бириэмийэтин лауреата, МНР суруйааччыларын сойууһун  бырабылыанньатын сэкирэтээрэ.

Профессордар Н.К.Антонов, Н.Е.Петров, Г.Г.Филиппов, түүр академиятын академига Ю.И.Васильев –Дьаргыстай, ону тэҥэ омук учуонайдара Мурад Аджи, Джамбалсурен, Чабо Мэсарош уо.д.а., ону тэҥэ «Түүр эйгэтэ» кэмпириэнсийэ аан дойду эйгэтигэр тахсан, Дьокуускайга, Монголияҕа, Венгрияҕа, Туркестаҥҥа о.д.а   ыытыллыбыта. Бу барыта Николай Иванович Васильев быһаччы кыттыытынан, тэрийиитинэн буолара. Николай Иванович түүр омуктар ситимнэрин ыччакка тириэрдэр сүдү доҕордуу үлэтин үрдүктүк сыаналаан, Монголия Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтэ Цеденбал аатынан мэтээлинэн наҕараадалаабыт. Николай Иванович  оҕону киэҥ билиилээх буоларга туһулаан, төрөөбүт дойдунан киэн туттууну уонна уруулуу омуктарбыт тустарынан «История Якутии (с древнейших времен до 1917 г)», «Введение в историю  и культуру народов Азии» факультатав курсун программатын оҥорбут үлэлэрэ үрдүктүк сыаналаммыт. Ону тэҥэ үөрэтэр оҕолоругар «ыраах-чугас аймахтарбыт» тустарынан кэпсээн, киэҥ  киэлилээх омук буоларбытынан, саха омукпут аатынан киэн туттууну үөскэтэргэ ииппит-үөрэппит. Бу туһунан Иннокентий Степанов – Лэгэнтэй 2015 сыллаахха «Олох салҕанар» ыстатыйатыгар суруйбут.

Маннык дириҥ өйдөөх, киэҥ билиилээх, «Түүр эйгэтин» ыырын кэҥэтэн саҕалаабыт  Н.И.Васильев төһө да биһиги ортобутугар билигин суоҕун иһин кини сырдык аатын бу билигин ыытыллар «Түүр марафон - 2020» күрэххэ ахтан-санаан аастыбыт.

“Саха народнай суруйааччыта Семен Данилов «Норуоттар доҕордоһуулара – литературалар доҕордоһуулара» диэн кынаттаах тылынан аан бастаан олук ууран суруйааччылар литератураларын Күннэрэ хардарыта былаан быһыытынан ыытллан испиттэрэ. 1985 сыллаахха, алтынньыга, Монголия Народнай Республикатын Саха АССР коммунистическай тутууга ситиһиилэрин холобуругар ССРС күннэрэ үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбыттара. Быйыл от ыйын 25 күнүттэн 31 күнүгэр диэри Саха сиригэр МНР Күннэрэ тулхадыйбат доҕордоһуу, социалистическай интернационализм өрөгөйдөөһүнүн чаҕылхай бырааһынньыгынан буолан аастылар.

МНР официальнай делегациятын  МНРП КК секретара, МСДО Киин Советын председателин бастакы солбуйааччы Ц. Балхажав салайан аҕала сырытта.

От ыйын 25 күнүгэр саха суруйааччылара биир идэлээхтэрин – МНР – суруйааччыларын – прозаик Сэнгийн Эрдэнэни, поэт Пунцагийн Бадарчы кытта истиҥник көрүстүлэр. Саха сирин суруйааччыларын сойууһун правлениетын председателэ, Максим Горькай уонна Платон Ойуунускай ааттарынан уонна РСФСР уонна Саха АССР Государственнай бириэмийэлэрин лауреаттара, саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов күндү ыалдьыттарга саха уус-уран литературатын, онтон МНР Государственнай бириэмийэтин лауреата Сэнгийн Эрдэнэ  саха доҕотторугар монгол литературатын тустарынан кэпсээтилэр, санааларын атастастылар.

МНР искусствотын маастардара Саха государственнай музыкальнай театрыгар, «Спартак» стадиоҥҥа, Намҥа, Покровскайга, Нерюнгрига, Алдаҥҥа. Мирнэйгэ, Ленинскэйгэ, Булуҥҥа, Эдьигээҥҥэ сылдьаннар, бэйэлэрин айар талааннарын көрдөрдүлэр. Ханна баҕарар: «Дружба – Найрамдал- доҕордоһуу!» диэн кынаттаах тыллар дорҕоонноохтук дуораһыйдылар. Ханна баҕарар МНР Оператын уонна балетын государственнай академическай театрын, МНР Народнай ырыатын уонна үҥкүүтүн государственнай ансамблын артыыстарын толорууларын дохсун ытыс таһыныытынан көрүстүлэр. Бука, саха сирин олохтоохторо солистар Д.Жаргалсайхан, Д. Лувсаншаров , А.Хавлаш, Д. Хоролсурэн эриэккэс куоластарын, үрдүк маастарыстыбалаах толорууларын өргө диэри умнуохтара суоҕа.

От ыйын 31 күнүгэр Якутскайга «Спартак» стадиоҥҥа МНР Күннэрин үөрүүлээхтик сабыыга МНР уонна Саха АССР искусстволарын маастардара доҕордоһуу концерыгар кытыннылар. М.Ф.Габышев аатынан ойуулуур-дьүһүннүүр искусство республикатааҕы музейыгар аһыллыбыт МНР художниктарын быыстапката элбэх көрөөччүлэри түмэ тарта. Якутскайга Культура онна техника дыбарыаһыгар «Социалистическая Монголия» диэн быыстапка ситиһиилээхтик үлэлээтэ.  Ол быыстапка норуот былааһын сылларыгар МНР үлэһиттэрэ норуот хаһаайыстыбатын бары салааларыгар сөҕүмэр кыайыыны ситиспиттэрин итэҕэтиилээхтик көрдөрөр.  «Лена» кинотеатрга монгольскай кинофильмнар фестиваллара ыытылынна.” Бу курдук, киэҥ  хабааннаахтык Монголия  Күннэрэ Саха сиригэр ыытылыннылар.  

Сэнгийн Эрдэнэ  1929 сыллаахха Хэнтэйскэй аймакка Биндэр сомонугар сүөһү көрөөччү кэргэнигэр төрөөбүтэ. 1954 сыллаахха Монгол Государственнай университетын медицинскэй факультетын бүтэрбитэ.

Сэнгийн Эрдэнэ айар үлэтин поэт быһыытынан саҕалаабыта, онтон биллиилээх прозаик буолбута. Бэрт элбэх кинигэлэрин таһаартарбыта. Кини 1986 сыллаахха от ыйыгар Саха сиригэр ыытыллыбыт МНР Күннэригэр кыттыбыта, Дьокуускай куоракка, Эдьигээн , Булуҥ улуустарыгар сылдьыбыта. Ол саҕанааҕы бэйэтин санаатын үллэстиититтэн:

-Мин өртөн баҕарбыт баҕа санаам, дьэ туолла, - диир Сэнгийн Эрдэнэ. – Мин Аан дойду үгүс судаарыстыбаларыгар сылдьыбытым, элбэх сири-дойдуну көрбүтүм. Ол гынан баран Хотугу Муустаах байҕал чэбдик салгынынан эрэ тыына , туундара күөх кырсыгар эрэ үктэнэ илигим. Хотугу Муустаах байҕалы да, туундараны да, кини үтүөкэн үлэһит дьонун-сэргэтин да  көрдүм, биллим. Ити – мин олохпор хаһан да умнуллубат түгэн.

Туһаныллыбыт литература

1.      Саха сиригэр МНР күннэрэ.Хотугу сулус 1986. № 10

2.      Сэнгийн Эрдэнэ. Хотугу сулус 1986. № 10

3.      Иннокентий Степанов – Лэгэнтэй. Олох салҕанар. Кыым. 2015.