Сэдэх Миитэрэй

Сэдэх Миитэрэй Бүлүү улууһун II Күүлэтигэр Саһаабыт диэн күөлгэ Ньорос Байбаллаах диэн ыалга, 1910 с. Бастакы оҕонон төрөөбүт. Алексеев Николай Афанасьевич эдьиийэ Марфаны кэргэн ылан баран, I Күүлэккэ Чачаҥда диэн сиргэ олорбуттар. 
  Саас аайы эдьиийбит кэргэниниин дьонноругар күүлэйдии тахсар идэлээхтэр эбит. Оччолорго дьоммут Көтөх диэн, икки түөлбэлээх күөл үрдүгэр олороллор эбит. Николай Афанасьевич күтүөтүн кытта Ньукуолуҥҥа олорор күөллэринэн, Чускунунан элбэх куһу бултууллар. Николай Афанасьевич Хаастаах Уола диэн оҕуһунан, оттон Сэдэх Миитэрэй атынан үөмтэрэн, куһу бөдөҥүн талан ытыалыыллар эбит. Оннук бултуу сылдьан Ыстапаанап Көстөкүүн дьиэтин үөс өттүнэн ааһан истэхтэринэ, Көстөкүүн дайаарыҥнаан тахсан: «Тоҕойдоруом, чаайдаан ааспаккыт дуо?» — диэн ыҥырбыт. Былыргы дьон Ньукуолаҕа сыһыктарын алдьаталлар. Көстөкүүн ас бөҕөнү астаппыт: алаадьы, сылгы иһэ, этэ остуол хотойорунан тардыллыбыт. Ортолуу аһыы олорон оҕонньор: «Тоҕойдоруом, сылгыларбын сэлэһэн ааһыҥ эрэ», — диэн көрдөспүт. Николай Афанасьевич аах аһаан бүтэн баран, Көстөкүүн уонча сылгылааҕын түөртүүлээх остуолба бүтэйгэ хаайан турарын сэлэһэр буолбуттар. Көстөкүүн үс үөстээх өргөнүн оҕуур дуурга бэлэмнии турдаҕына Сэдэх ээм-тээм хааман сылгылары бүтэй муннугар ыгар. Сылгылар Сэдэх Миитэрэйи икки өттүнэн суптурута көтөн ааһаллар. Үөр атыыра, төрүөҕүттэн быа түспэтэх сэттэлээх күөх ала сылгы, дьохсооттоон, таныытын тардырҕатан кэлбитигэр, Миитэрэй дугдук гынан баран, сылгыны сиэлиттэн харбаан ылан, бэйэтигэр ыбылы тардар, икки кулгааҕын сабыта тутан атыыры сиргэ умсары баттыыр. Атыыр өлөр мөхсүүтүн мөхсөр даҕаны, хайдах даҕаны босхолонор кыаҕа суох. Көстөкүүн оҕонньор атыырын көҕүлүн сарбыйа турдаҕына, Николай Афанасьевич көрбүтэ, Сэдэх Миитэрэй икки илиитин таһынан хаан бөҕө саккырыы турар эбит. Николай Афанасьевич соһуйан: «Хайа Миитэрэй, илиигин хайдах гынныҥ?» диэбитигэр, «Ээ, бэйэтэ-бэйэтэ», — диэн аахайбатахтыы хардарбыт. Онно өйдөөн көрбүтэ, атыыр кулгаахтарын тириитэ, төрдүнэн быһыта ыстанан, хаана чаккырыыр эбит. Оҕонньор тугу да саҥарбатах. 
  1937 сыллаахха Николай Афанасьевич II Күүлэт оскуолатыгар дириэктэрдии олорон Пиэрибэй маай бырааһынньыгар I Күүлэккэ Чачаҥдаҕа, эдьиийин аахха күүлэйдии киирэр. Ол дьыл саастара эрдэ баҕайы кэлэн, Чачаҥда саҥа уолбатыгар күһүн лэбин бөҕө үүммүтэ. Хонуу хаара ууллан хара сир буолбут, көтөр барыта кэлбит кэмэ эбит. Киэһэ Николай Афанасьевич күтүөтүнүүн кустуу диэн Тураҥ Атахха киирбиттэр. Хас да хааһы, куһу бултаан баран, сарсыарда күн тахсыбытыгар дьиэлэригэр төннөн испиттэр. Чачаҥда ойоҕоһугар Хаара ууллубут, сирэ куурбут үчүгэйкээн баҕайы өтөх баарыгар тохтоон, сынньанан ааһыахха дэспиттэр. Аттарыттан түһэн, сиргэ өттүгэстээн сытан, ону-маны сэһэргэспитинэн барбыттар. Николай Афанасьевич: 
   — Миитэрэй, быйыл автономия ылыллыбыта 15 сыла, Дьокуускайга улахан тустуу буолар, онно Буучугурас, Бычырдаан диэн, аар-саарга аатырбыт бөҕөстөр бараллар. Олору кытта барсан тустуохха,  — диэбит. Онуоха Сэдэҕэ:
  — Ол Буучугурас диэн, Бычырдаан диэн. Кэрэ Киһи Уола уонна Мииккэ бараллара буоллар, чөмөй буолуохха сөп этэ, — диир.
  — Дьэ, Миитэрэй, олох сыыһа этэҕин. Тустуу диэн албас, халбас харата. Ол дьон эйигин охтороллор, — диир Николай Афанасьевич.
  — Дьэ, мин оҕуттахпына даҕаны бу албаһы билбэппиттэн оҕуннум диэм суоҕа этэ. Оттон мин икки бэгэччэктэриттэн тутан баран турбаппын дуо? Ама, илиилэрин быһа көтөн барыахтара этэ дуо?..

Николай Афанасьевич олох иннин биэрбэт, күтүөтүн дэлби кыынньаан, аны бэйэлэрэ тустар буолаллар. Кини педтехникумҥа үөрэнэ сылдьан ыһыахтарга тустан хапсаҕайы билэр. Дьэ, таҥастарын устан тустан бараллар. Саҥардыы тустан иһэн Николай Афанасьевич Сэдэҕи икки такымыттан өрө көтөҕөн ылан, олордуох курдук буолан истэҕинэ, киһитэ илиитин таһынан дукдук гыммыт да, хас да хаамыылаах сиргэ тэйиччи, тоҥ буорга лах гына олоро түһүөр диэри, элитэ бырахпыт. Николай Афанасьевич ыарыыта бэрдиттэн тылын быһа ыстыы сыһар. Күтүөтэ сүүрэн кэлэн кинини туруора тардар.

  — Чэ, эн хоттуҥ, аны атах оонньуохха, — диир Николай Афанасьевич. Атах оонньуутугар  Николай Афанасьевич хотон, «тэҥнэһии буолла» диэн, үөрэн-көтөн дьиэлэригэр кэлэллэр. Сэдэх таҥастаах сырыттаҕына бу киһи уһулуччу күүстээх киһи сылдьар диэн таһыттан биллибэт этэ. Биирдэ эмэ дьээбэлэннэҕинэ, харытын ньыппарынан, сутуругун суулаан баран остуолга уурдаҕына, быччыҥнара ханааты уурталаабыт курдук, быһыта-хайыта баран, дьэ, сүрдээх буолара. Аны сутуруктуу суулаабыт илиитин тарбахтара кыайан ыпсыбаттар. Кыайан отону хомуйбакка, сытан эрэ айаҕынан хомуйан сиир уонна этэр эбит:
  — Күүстээх киһи түөһүн уҥуоҕа киинигэр диэри бүтэй буолар, — диэн. 
  Биирдэ I Күүлэккэ соҕотоҕун сир солуу сылдьан баараҕай тиити силистэри-мутуктары көтөҕөн илдьэрин аҕата түбэһэн көрбүт. 
  — Акаары, туох быһыытын быһыылана сылдьаҕын? Алдьанан өллөххүнэ ким эппиэттиир? – диэн, дэлби мөхпүтүн, кэнники Ньорос Байбал аҕабар кэпсээбит этэ. Сэдэх I Күүлэккэ сылгы пиэрмэтин сэбиэдиссэйинэн үлэлии сырыттаҕына, ахсынньы ыйга бэдэрээккэ барар аттары тутуу буолбут. Онуоха Сэдэх хаһан аһыы сылдьар сылгылары атын атынан эккирэтэ сылдьан, ыстанан түһэн, кутуруктарыттан харбаан, чохчоччу тардан ыллаҕына, Силипиэн диэн киһи суларын кэтэрдэр эбит. Биир күн, атын сэтиилэнэн баран истэҕинэ, Силипиэн оҕонньор сөтөллөн хахсайа-хахсайа ситэн кэлбит. Онуоха ата сиргэнэн, туора ыстанан, маһы эргийэ көтөн, суларын төрдүттэн быһан кэбиһэр. Сэдэх атыттан ыстанан түһэн, атын кутуругуттан харбаан ылар. Оннук туппутунан ат кэнниттэн сырсан иһэн атын кутуругун маска эрийэ баттаан нэһиилэ тохтотор. Онтон сиэлиттэн ылан суол тас өттүгэр бырахпыт. Силипиэн оҕонньор кэмниэ кэнэҕэс ат көнтөһүн сүөрэн Сэдэҕэр кэлбит. Киһитин илиитин көхсө кыа хаан буолбутун көрөн эппит. Онуоха Сэдэх кыбдьырына түһэн баран, сылгытын охсон кибилиннэрэр, онуоха ойоҕос тостор тыаһа «харк» гынар. Уонна атын суол нөҥүө өттүгэр быраҕар. 

Биирдэ эдьиийим, Сэдэх кэргэнэ Марфа, Чачаҥдаҕа олорон эрин от түстүүр кыдамата баарын хайа эрэ ыаллар быһан, дьиэ үрдүгэр ыттар эргэнэ (кирилиэс) оҥостубуттар үһү диэн хараастан олорон кэпсээбитэ.

  Сэдэх, дьээбэлэннэҕинэ, сылгы быһыытыгар икки сылгыны моонньуларыттан бүк баттаан тутан биэрэр эбит. 
   Сэдэх барахсан иккис ыҥырыкка түбэһэн, 1942 с. сэриигэ барар. Бүлүү куоратыгар хамыыһыйаҕа аатырбыт хирург Дмитрий Афанасьевич Гурьев быраастары мунньан, саха бухатыыра маннык эттээх-сииннээх буолар диэн кэпсии-кэпсии, дьоҥҥо көрдөрөн дэлби кыбыһыннарбыт үһү. 
  Сэдэх Миитэрэй сэриилэһэ сылдьан өлбүтүн Плехаревскай (?) кылабыыһаҕа бырааттыы ииҥҥэ көмүллэр. Ону бу соторутааҕыта, сиэнэ уол Кириллин Павел Николаевич, эһэтин уҥуоҕар төрөөбүт дойдутуттан буорун илдьэн куппут. Арай биир чыычаах үрдүгэр көтөн тырыкынайа сылдьан айманар, өссө төбөтүгэр саахтаабыт. Хайдах эрэ ону Сэдэх барахсан кута чыычаах буолан биллэн аастаҕа дии саныыгын. Биир сиэнэ, кыыһын Дьэбдьиэй кыыһа, Клавдия Хатылаева, бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх саха эстрадатын артыыһа. 

Николай АЛЕКСЕЕВ, көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, быраас, СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна.