Сымнаҕас сыһыан

Сымнаҕас сыһыан оҕо атаах буола иитиллэрин үөскэтиэн сөп.

Оҕо өйө-санаата олус түргэнник сайдар. Оҕоҕо сымнаҕастык сыһыаннаһыы сымнаҕас майгылаах буола улаатарыгар олук, тирэх буолар кыаҕа улахан. Оҕо төрөппүтүн туохха барытыгар үтүктэрэ майгынын, дьоҥҥо сыһыанын эмиэ сүһэн ылан иҥэринэн иһэригэр тириэрдэр.

Оҕо кыра, кыаммат эрдэҕинэ сымнаҕас, аһыныгас сыһыаҥҥа, көмөлөһүүгэ, ыйан-кэрдэн биэриигэ кырдьык наадыйар. Бу кэмҥэ оҕону көрүүнү-истиини аныгы төрөппүттэр кыайа-хото оҥорор кыахтара билигин улаатан турар. Оҕо өйө-санаата этиттэн-сииниттэн урутаан сайдар, кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үөскээбитинэн барар.

Сымнаҕас майгылаах ийэлэр оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата саҥаны билэриттэн, айыыны оҥороруттан эбиллэн, мунньуллан иһэрин билэн, бу кэмҥэ үчүгэйи эрэ оҥотторон, бэрээдэккэ чиҥник үөрэтэн өйүн-санаатын сайыннардахтарына ийэ кута үчүгэй быһыыларга иитиллэрин ситиһэллэр.

Оҕону аһара атаахтык, маанылаан иитии өйүн-санаатын төттөрү өттүгэр уларытарын, барыта мин туспар, мин үчүгэйбин диэн санаатын улаатыннарарын, бэйэтэ үлэлээн-хамсаан тугу эмэ оҥоро сатыырын суох оҥорор.

Төрөппүттэр аһара көрөн-истэн, атаахтатан кэбиһиилэрэ оҕо тугу да оҥорбутугар кыһаммат, эппиэтинэһэ суох буолуутун улаатыннарар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрөр-истэр ийэ куруук көмөлөһө, оҕотугар оҥорон, бэлэмнээн биэрэ үөрэнэн хаалан оҕону атаахтатар кыаҕа хаһан баҕарар улаатан хаалар. Манна эбии ийэ аһынара, харыһыйара, көмүскүү сатыыра аһара барыыта оҕо атаах буола улаатарыгар төрүт буолар. Үгүс оҕолор доруобуйалара мөлтөҕө, кинилэри көрүү-харайыы, харыстааһын аһара барыытыгар тириэрдэр кыаҕа улахан.

«Биир оҕо атаах буолар» диэн этии былыргыттан баар. Оҕо ийэ кута хаһан үөскүүрүн төрөппүттэр арааран билэ иликтэр. Билигин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ буор, ийэ уонна салгын куттары оннун булларбытынан оҕо ийэ кутун иитиини кыра эрдэҕиттэн саҕалаан туһаныахха сөп буолла.

Уол оҕону иитиини сымнаҕас майгылаах аҥардас ийэ киһилии суолунан ыытара аһара уустугун ийэ оҕотугар сыһыанын быһаарыы дакаастыыр. Бэйэтэ аһара барар майгылаах уол оҕону иитиигэ, бэрээдэги тутуһуннара үөрэтиигэ ийэ оҕотугар сыһыана чиҥ, кытаанах буолуохтааҕын аһыныгас санаата элбэҕиттэн кыайбата кырдьык. Оҕону иитиигэ маннык уустуктар баалларын сахалар былыр-былыргыттан билэн олоххо туһаналларын бэлиэтинэн «Аҥардас ийэ», «Тулаайах оҕо» диэн этиилэр бааллар.

Улаатан иһэр оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтин туһугар үлэлиир кыаҕа улаатан биэрэр. Тугу оҥороругар барытыгар аан бастаан бэйэтигэр туһалаах, барыстаах буоларын урутаан оҥорор кыахтанара, ийэтэ булан, көмөлөһөн, оҥорон биэрэрэ элбэҕиттэн эмиэ улаатан иһиэн сөп.

Дьон бары бэйэлэрин тустарыгар сымнаҕас сыһыаҥҥа баҕараллар, ону сөбүлүүр буоллахтарына, бу сыһыан аһара барыыта эппиэтинэһэ, эбээһинэһэ суох буолууну үөскэтэрин аахсыбаттар. Оҕоҕо сыһыаҥҥа эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини кытаанахтык тутустахпытына, оҕобутугар сымнаҕастык сыһыаннаһа сатаабыппыт иһин, эппиэтинэстээх, эбээһинэһи толоруу, бэрээдэги тутуһуу көрдөбүллэрин хайаан да тутуһуннара, толотторо үөрэттэхпитинэ эрэ иитиибит табыллар, туһаны аҕалар.

Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбут оҕоҕо ханнык эрэ эппиэтинэс кэлэрин туһунан биллэрии кыра эрдэҕиттэн оҥоруллара ордук. Чаҕытар, салыннарар күүһүнэн бу кэмҥэ Улуу Тойон таҥара буолара олус туһалаах. Сыыһа-халты туттунууттан, куһаҕаны оҥорууттан оҕо бэйэтэ аан маҥнай эрэйдэннэҕинэ, тугун эмэ дэҥнээн, ыарыыланнаҕына, кэһэйдэҕинэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕин дьайыыта тиийэрин син-биир билэр.

Төрөппүт оҕотугар сыһыана сымнаҕас эрээри көрдөбүлэ, ирдэбилэ үрдүк, кытаанах, халбаҥнаабат буоллаҕына, оҕото бэрээдэктээх, ол аата бэрээдэги тутуһар, кэспэт, киһи быһыылаах буола улаатар кыахтанар.

Оҕо улаатан бэйэтин өйө киирэн истэҕинэ сымнаҕас сыһыаны бэйэтин туһугар туһанар санаата элбиир. Буруйу, куһаҕаны оҥордоҕуна билбэтэҕэ буолан хаалларан кэбистэххэ эбэтэр оҥоруллубут куһаҕан быһыыга тэҥнээтэххэ, сымнаҕастык сыһыаннастахха, аны аһара барара эбиллэн хаалан куһаҕан быһыытын хатылаан оҥорор кыаҕа улаатарын тэҥэ, төрөппүтэ этэрин толорбот, аанньа ахтыбат буолар кыахтанар.

Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбут оҕоҕо онно тэҥнээх сыһыан хайаан да баара ирдэнэр. Кыра эрдэҕинэ муннукка туруорууттан, тохтото, уоскута түһүүттэн саҕалаан, араас манньата көҕүрүүрүн билэ улааттаҕына, куһаҕан быһыыны оҥордоххо эппиэтинэс кэлэрин билэр буола улаатар. Улаатан эрэр оҕоҕо үчүгэй сыһыан куһаҕан өттүгэр уларыйыыта оҕо оҥорор быһыытыгар эппиэтинэстээх буолуутун үөскэтэр.

Оҕоҕо төрөппүт көрдөбүлэ кытаанах буолуута үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ хайаан да наада. Элбэхтик, уһуннук хамсаныахха, көтөҕүөххэ, сүгүөххэ наадата үлэ эрэйдээҕин биллэрэр. Үлэҕэ биир сыыһа туттуу, киһи оҥороруттан атыннык, уратытык, айыыны оҥоруу киһи эчэйиитигэр тириэрдэр кыахтааҕа оҥорор быһыыны ордук кытаанахтык хонтуруоллуурга күһэйэрин тэҥэ, оҕо үлэттэн сылайара, салҕара ханнык да үлэни үлэлииргэ кыра да буоллар ыгааһын баар буоларын быһаарар.

Оҕоҕо куруук көмөлөһөн, ыйан-кэрдэн биэрэ сырыттахха, аны онно үөрэнэн хааллаҕына, атын киһи ыйыыта суох тугу да кыайан оҥорбот буолан хаалыан сөп. Оҕо бэйэтэ ону-маны оҥорорго үөрэниитин хайдах эмэ тулуйуу, кэтэһии төрөппүттэн ирдэнэр. Оҕо таҥаһын таҥна үөрэниитэ олус уһун кэми ыларынан төрөппүт бэйэтэ таҥыннара охсон баран детсадыгар илдьэрэ сыыһа. Хайдах эмэ эрдэлээн туран детсадка барыан баҕарар оҕоҕо бэйэтэ таҥнарыгар бириэмэ биэрии, кэтэһии оҕо үөрэнэрин лаппа түргэтэтиэн сөп.

«Сымнаҕас эрээри сымара таас курдук» диэн төһө да аһыммыт курдук тутуннар, сымнаҕастык сыһыаннастар даҕаны, туһааннаах көрдөбүлүн аҕыйаппат, кыратык да кыччаппат төрөппүтү, салайааччыны этэллэр. Көрдөбүл намтаан, сымнаан биэриитэ ситиһэ сатыыр киһиэхэ дьулуурун, тулуурун намтатар, ол иһин ситиһиини аҕыйатыан, үөрэх тиийимтиэтин суох оҥоруон сөп.

Бэйэлэрэ көрсүө, сэмэй, сымнаҕас майгылаах эрээри кытаанах, халбаҥнаабат көрдөбүллээх төрөппүттэр оҕону иитэр, үөрэтэр кыахтара улахан. (1,99).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 144 с.