Суос
Айылҕа киһини куруук көрө-истэ сылдьар, кэмэ кэллэҕинэ күүһүгэр күүс эбэн биэрэн ыараханнары кыайарыгар, туорууругар көмөлөһөрө биллэр. Эбиискэ күүс, эньиэргийэ эбиллэн кэлиитэ киһи кыайбатын да кыайарыгар тириэрдэрин “Үөрүүтүттэн эдэригэр түспүт” диэн өс хоһооно биллэрэр.
Киһиэхэ айылҕата биэрэр эбиискэ эньиэргийэтин сахалар уор диэн ааттыыллар. Олус былыргы, дьон бииргэ олоруулара саҥа сайдан иһэр кэмнэриттэн уоруйахтар бааллар эбит. Ол кэмнэргэ тугун эмэ уордарбыт киһи кыыһырарын, абарарын көрөн үөрэтэннэр уор диэн эньиэргийэ киһиэхэ киирэр кэмэ баарын быһаарбыттар. Аныгы наукаҕа бу эбии киирэр эньиэргийэ эбиллиитин киһи хааныгар адреналин киирэриттэн диэн ааҕаллар.
Уор киирдэҕинэ киһи күүһэ, кыаҕа эбиллэрин билэн “уордайда” диэн этэн саха тылыгар былыргы үйэҕэ киллэрбиттэр. Уордайыыттан, ыгыллыыттан киһи өйө, салгын кута быстах кэмҥэ көтөн, суох буолан ыларын сахалар өйө баайыллар диэн этэллэр. Маннык кэм киһиэхэ барыларыгар киирэн кэлиэн сөбүттэн киһини тулуура, туттунар күүһэ, ол аата сүрэ баара эрэ быыһыыр абырала буолар. (1,55).
Кыыһыран иһэр киһиэхэ сахалар сэрэхтээхтик сыһыаннаһаллар. Уор кыыһырыыттан киирэн аһара баран хаалара элбэҕэ биллэр. Былыргы кэмнэргэ айылҕаҕа олох олоруу ыараханыттан киһини харыстаан, араас саба түһүүлэртэн көмүскэнэригэр анаан киһи эбиискэ күүстэнэр гына айыллыбыт. Айылҕа кыылларыттан эһэни туспа арааран уордаах диэн этэллэр. Уордайыыттан киһи олус куһаҕан, киһиттэн таһынан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөбүттэн сэрэнэ, харыстана уонна тулуурун, туттунар күүһүн дьарыктаан эрчийэ сырыттаҕына, киһи быһыытын тутустаҕына табыллар.
Кыра эрдэхтэринэ атаахтыы сылдьыбыт эдэрдэр тулуурдара суоҕуттан кыратык да кыыһырдаллар эрэ аһара туттунан кэбиһэллэрэ билигин элбээтэ. Дьиэлэрин иһигэр кэргэнниилэр кыыһырсан баран куукуна быһаҕынан анньыһан кэбиһэллэрэ эмиэ биллэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” олус улахан куһаҕан дьайыытынан эдэрдэр айыыны, уратыны, ол аата киһи оҥорбот быһыытын оҥоро сатыыллара элбээн быһаҕынан киһини анньыыны оҥорон кэбиһэллэрэ үксээтэ. Бу ыар, киһи оҥорбот быһыытын оҥороругар “айыы үчүгэй” диэн албын этиини тутуһан айыыны, ол аата киһи билбэт буолан оҥорбот быһыытын оҥорор санаата элбээбитэ тириэрдэрин арааран билии эрэйиллэр.
Уордайбыт киһини уоскутарга анаан “Уоһахта салаа, уҥуохта көмүллээ” диэн этиини сахалар туһаналлар. Сыалаах, арыылаах, элбэх холестериннээх аһылык киһини түргэнник уоскутарын, майгынын сымнатарын былыр үйэҕэ быһааран туһана сылдьарга анаан тылларыгар киллэрбиттэр.
Уор диэн эньиэргийэ, санаа күүһэ дьайыытыттан суос үөскээн тахсар. Уордайыы киһиэхэ элбэх күүһү биэрэриттэн суос, суостаныы үөскээн киһи тула өттүгэр тарҕанар. Уордайбыт киһи кыайбатын да кыайан кэбиһэр кыахтанар.
Бу эбиискэ киирэр эньиэргийэ дьайыытыттан киһи хаанын баттааһына уонна кыраадыһа үрдүүрүн быһааран сахалар былыр үйэҕэ суос диэн ааттаабыттар. Киһиэхэ эбиискэ эньиэргийэ киириититтэн күүһэ, кыаҕа эбиллэриттэн санаата күүһүрэн этэ-сиинэ итийэр, суостанар. Аныгы наукаҕа киһи хааныгар адреналин киириитэ киһиэхэ эбиискэ эньиэргийэни биэрэр диэн быһаарбыттара.
Күүс, кыах эмискэ эбиллэн кэлиитин быһаарарга сахаларга суос диэн тыл туттуллар. Суос диэн эньиэргийэ буоларынан ыраахтан да дьайыыта тиийэрэ суостанна диэн тыл баарыттан биллэр. “Оһох суостанна” диэн эттэхтэринэ оһох итиитэ ыраахтан биллэрин анаан-минээн бэлиэтииллэр.
Сүрдээх киһи улаханнык кыыһырдаҕына, уордайдаҕына суостанар, ол ыраахтан биллэрин “Суос бэринэр” диэн этэллэр. Бу этии төһө даҕаны суос баарын биллэрбитин иһин, үгүстүк сүрэ аҕыйах киһи эбинэн, суостаммыт курдук туттунарын быһаарара ордук табыллар. Ол курдук, чахчы суостаммыт киһини атыттар хайдах туттунарыттан буолбакка, суоһун дьайыытыттан урутаан билэллэр.
Суос дьайыытын тириэрдии суоһаа диэн этиллэр. Уот суоһаан таҥаһы сиэн, уматыан сөп. Киһиэхэ суос эбиллиитэ суоһуруу диэн ааттанар уонна хараҕыттан, хайдах туттунарыттан биллиэн сөп.
Суос киһи дьүһүнүн уларытарын суостаах диэн этии биллэрэр. “Дьэбин уоһуйбут” диэн өс хоһооно суостан киһи сирэйин көрүҥэ улаханнык уларыйарын биллэрэр. (2,69).
Санаа уларыйара киһи сирэйигэр биллэн хаалара элбэх. “Сирэйин тириитэ халыҥаабыт” диэн этии киһи санаата сирэйигэр уларыйыыны киллэрэн атыттарга биллэн хаалара суох буолбутун биллэрэр. Сүрэ улахан киһи тулуура улаханыттан ис санаатын, үөрбүтүн, хомойбутун атыттарга биллэрбэт кыахтаныан сөп.
Суос эбиискэ киириититтэн киһи өйө-санаата, туттунар быһыыта олус улаханнык уларыйарын быһааран өс хоһоонноро оҥорбуттар:
- “Иһигэр былас муостаах киирбит” диэн өс хоһооно киһи иһигэр улахан күүс киирбититтэн тугу оҥорорун билбэт кэмэ кэлбитин уонна туттунар быһыыта тосту уларыйан куһаҕан быһыыны оҥорор кыаҕа улааппытын быһаарар.
- “Тимир тириитин кэппит” диэн өс хоһооно киһи кыыһырбытын омунуттан ким да этэрин истибэтэ, толорбото киирбитин, бэйэтэ тугу оҥорорун кыайан салайбатын биллэрэр.
- Кыыһырбыт киһиэхэ суос киирэн эбилиннэҕинэ кыыһырыы аһара баран хаалара киһини куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Бу уларыйыы баарын “Кыыһырбат киһи кыыһырбыта киһиттэн таһынан” диэн өс хоһооно этэн биэрэн сыыһа быһыыланан кэбиһэртэн сэрэтэр.
- “Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыылара табыллыбаккалар, сатаммаккалар алдьархайы элбэтэллэрин, туһалааҕы да илдьиритэллэрин быһаарар. Онно эбии кыыһырыы, суостаныы, сүрдэнии киһи оҥорор быһыылара киһи быһыытын букатын таһынан баралларын үөскэтиэн сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тохтотунар, туттунар күүһүн тулуурун улаатыннаран күүһүрдүбэтэҕинэ, дьарыктаабатаҕына аһара туттунан кэбиһэрэ элбиирин, бу айылҕа биэрэр күүһэ улаатыннаран кэбиһэр.
Суоһурҕанар диэн хайдах эрэ туттунан, эмискэ хамсанан, тугу эмэ тыаһатан эбэтэр улаханнык саҥаран кыыһырбыты атыттарга биллэрэ сатааһын ааттанар.
Суос киириитэ киһи майгынын тосту уларытыан сөп. Биир бииргэ күрэхтэһээччилэр өй-санаа үөрэҕинэн дьарыктанан күрэхтэһиигэ киириэхтэрин иннинэ бэлэмнэнэн уордарын, суостарын киллэринэн баран киирдэхтэринэ, төһө эмэ күүс, күдэх эбиллэн кыайыыны оҥороллоро кыаллыан сөбүн туһаныахтара этэ.
Сүр киһиэхэ тулууру, дьулууру, өсөһү биэрэринэн эмискэ эбиллэн кэлиитэ үчүгэйи оҥороро бэрт аҕыйах, сүрдэниигэ тириэрдэн кэбиһиэн сөбүттэн харыстаныы, оҥорор быһыыны тохтотунар күүстээх буолуу эрэйиллэр. Сүрдэнии киһини куһаҕан, киһиттэн таһынан быһыыны оҥорууга тириэрдиэн сөбүттэн киһи харыстанар кыахтаах, туттунар күүстээх буолара ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Уор диэн айылҕа киһиэхэ эбии биэрэр эньиэргийэтин өйө-санаата сайдыбыт киһи табан туһанара эрэйиллэр. (3,55).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. – Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. – 92 с.
2. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
3. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.