Султан-Галиев, Мирсаид Хайдаргалиевич

Султан-Галиев, Мирсаид Хайдаргалиевич (тат. Мирсэет Хэйдэргали улы Солтангалиев, төр. 1892, от ыйын 13, Уфимскай күбүөрүнэ Стерлитамакскай уеһын (билигин, Башкортостан Стерлибашевскай оройуона) Елимбетово дэриэбинэтигэр - 1940, тохсунньу 28, Москуба) - мусульманнартан политическай диэйэтэл, РСДРП(б) чилиэнэ. 1940 сыл, тохсунньу 28 күнүгэр, "национал-уклонизмҥа" буруйданан ытыллыбыт.

1911 с. Казаннааҕы учууталлары үөрэтэр татаар оскуолатын бүтэрбит. Стерлитамакскай уезд Шарипово уонна Старо-Адзитарово дэриэбинэлэригэр учууталынан, бибилэтикэринэн үлэлээбит, татаар тыллаах хаһыаттарга сурунаалларга бэчээттэммит, "Ислах" устудьуоннар революционнай хамсааһыннарыгар актыыбынайдык кыттыбыт.1905 сыллааҕы өрөбөлүүссүйэ хотторбутун кэннэ, Султан-Галиев Бакуга көспүт. Онно эмиэ, учууталынан, бибилэтиэкэринэн үлэлээбит, хаһыаттарга суруйбут. 1913 сылтан Бакуга дьахтар гимназиятыгар преподавателинэн үлэлээбит. 1917 с.ыам ыйыгар Москваҕа Бүтүн Сойуустааҕы мусульманнар сийиэстэрин уонна сийиэс талбыт Мусульманнар Сэбиэттэрин үлэлэригэр кыттыбыта. От ыйыгар Казаҥҥа кэлэн, Мулланур Вахитовтыын Мусульманскай социалистическай кэмитиэти тэрийэргэ үлэлиир. Сэтинньи ыйга РСДРП(б) киирэр. 1917 с. национальностар дьыалаларын Наркомугар мусульманскай секция салалтатыгар үлэлиир. 1918 с.ыам ыйыгар саҥа тэриллэр Татаро-Башкирскай Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэ(ТБСӨ) Учредительнай сийиэһин бэлэмниир. 1918-1920 сс. РСФСР Байыаннай дьыалаларын Наркомун киин мусульманскай байыаннай кэллиэгийэтин бэрэссэдээтэлэ. Башкир аарымыйата Кыһыл аарымыйаҕа көспүтүнэн, башкир норуотун утары агитация уонна репрессия туттуллубаттарын туһунан 10 нүөмэрдээх бирикээскэ 1919 с. от ыйын 10 күнүгэр, илии баттаабыта. Кырыымҥа кыһыл террору тохтоторго, "О положении в Крыму" дьиҥ чахчылаах дакылааты суруйбута. 1919-1921 сс. РКП(б) КК илиҥҥи норуоттар коммунистарын тэрилтэлэрин Киин Бюротын бэрэссэдээтэлэ. РСФСР национальнастарын Наркомун Кэллиэгийэтин чилиэнэ (1920-1923). Арассыыйа мусульманнарын коммунистическай партиятын төрүттээччитэ уонна салайааччыта. Илиҥҥи норуоттар үлэһит дьонун коммунистическай университетыгар преподавателинэн үлэлээбитэ.

Султан-Галиев идиэйэлэрэ, Сталин национальнай сыһыаннаһыылары бэйэтэ тус көрүүтүнэн дьаһайарын кытта сөп түбэспэттэринэн, 1923 с. Султан-Галиевы уонна кинини батыһааччылары партияттан таһаарбыттара уонна хаайыыга укпуттара. "Султангалеевщина"диэн анал тылынан дьаралыктаабыттара. Суругунан үлэлэрин, эсселарын, тыл этиилэрин улахан аҥаара суох оҥоһуллубут. "Национал-уклонизмы" утары охсуһар соруктаах НКВД органнара бастакыларынан биирдэстэринэн, "Дело Султан-Галеева" "О татарской буржуазно-националистической оппозиции и контрреволюционной организации" диэн холуобунай дьыаланы албыннаан тэрийбиттэр уонна Султан-Галиевы уонна татаар, башкиир, кырыым татаардарын сорох политическай, общественнай диэйэтэллэрин репрессиялаабыттар. Султан-Галиев 1924 с. босхолонон баран, 1928 с."контрреволюционнай тэрилтэни" төрүттээбит диэн, эмиэ, хаайыллыбыт, "национал-уклонизмҥа" буруйданан ытылларга бириигэбэрдэммит, ол кэлин 10 с. лааҕырга олоруунан солбуллубут. 1934 с. босхолонон Саратов куоракка көскө олорбут. 1937 с. эмиэ тутуллан хаайыллар. 1940 с. ытыллыбыт. 1990 с. үтүө аата чөлүгэр түһэриллибит.

1992 с. Казань историческай киинигэр кини аатынан болуоссаты ааттаабыттар. Башкортостан Өрөспүүбүлүкэтин Кармаскалы дэриэбинэтигэр киниэхэ анаан стела туруорбуттар.

Сигэлэр