Сортоллор

Саха номоҕунан, Бүлүүгэ былыр элбэх ахсааннаах сортол диэн омук олорбута кэпсэнэр. Сортоллор Дьааҥы хайаларын аттынан олорбуттар. Былыргы быраҕыллыбыт өтөхтөр оннуларын бу сортоллору кытары сибээстииллэр эбит. Булдунан уонна балыгынан айахтарын ииттэллэрэ биллэр, ол иһин тайҕаҕа өрүстэр кытыыларынан олорбуттар. Сортоллор туматтар курдук олус сэрииһит дьон эбит. Туматтартан уратылара диэн, сирдьиттэрэ кылыс-хоһууннар үрүҥ кырса таҥастаахтар эбит, тобуктарыгар диэри түһэр уһун суһуохтаахтара кэпсэнэр. В.М. Никифоров кылыс диэн тыл төрүт түүр суолталааҕынан, сортоллор түүрдэр этэ диэн суруйан турар. Тоҥустар да, сахалар да сортоллору олох түҥ былыр олорбуттара диэн этэллэрэ биллэр. Сахалар сортоллору тоҥустар өбүгэлэрэ дииллэрин, тонустар өһүргэнэллэр эбит. Номохтор көрдөрөллөрүнэн сортоллор Тыгын кэмигэр диэри тиийбиттэр, Тыгын кинилэри утары сэриинэн бара сылдьыбыта биллэр. Тоҥустарга соҕурууҥҥу, аттаах тонустар ортолоругар сартаул диэн уус баара ыйыллар. Орто Бүлүүгэ XIX үйэҕэ Сортуол диэн кыра уус баар буола сылдьыбыта бэлиэтэммит.

Сортоллору номохтор аҥала аҥаардаах, бу дойдуга сөбө суох үгэстээх омук курдук көрдөрөллөрүн бэлиэтиэххэ наада. Ол курдук буруону хаһааҕынан таһаараллара диэн буолар. Аны туран биир уус дьоно бары ураһа иһигэр биир олбоххо хааланаллара диэн кэпсэнэр. Манна көс омуктар, холобур казахтар XIX үйэҕэ диэри, ураһа дьоно бары биир суорҕаҥҥа киирэр үгэстээхтэрин ыйыахха син. Бу сортоллору кэлин кэлбит табалаах тоҥустар кыргыбыт буолуохтарын эмиэ сөп. Наһаа сэрииһит биис, өстөөхтөрүн кыайан баран, биир сиргэ мунньан баран уматар үгэстээхтэр эбит.

Сартауллар диэн биис монголларга XVII үйэттэн ылата бааллара биллэр. Кинилэри сортоллор диэн суруйаллар, монгол хаана XVII үйэҕэ Туркестаҥҥа поход оҥорбут, онно билиэн түбэспит дьон удьуора эбит. Ол иһин буолуо, Рашид-ад-дин маннык ааттаах биис монголларга баарын туһунан олох ахтыбат. Арай XIX үйэҕэ булуллубут, XIII үйэтээҕи айымньы аатырар монгол «Ытык сэһэнигэр» сартауллары монгол төрүт бииһигэр киллэрэллэр. Кэлин XVIII үйэҕэ бу биис дьоно Бурятияга куотан кэлбиттэрэ, бурят омугар холбоспуттара. Бурятияҕа олорор сартауллар Бураев диэн ученай суруйарынан, билиҥҥэ диэри улахан, кыраһыабай муруннаах, атын буряттартан быдан хара, туспа быһыылаах-майгылаах, уһун ньолбоҕор сирэйдээх, сибиинньэ этин сиэбэт дьон буолар эбит. Бүлүүгэ сортоллор удьуордара дэнэр дьону саха омук биллиилээх ученайа Пантелеймон Петров эмиэ оннук көрүҥнээх дьон диэн суруйан, таһааран турар. Уонна бу Бүлүүттэн Тулагыга кэлэн олохсуйбут сортоллору орсуоллар диэн ааттыыллар эбит. Хайдах эрэ били иран тыллаах аатырар сарматтар аорсы (онно чугас осетин) диэн биис аатын санатар.