Сор
Киһи олоҕун үгүс өттүн үлэтэ ылар. Үлэлии үөрэнии эрэйдээх уонна уустук хамсаныылары оҥоро үөрэннэххэ эрэ табылларыттан уһун кэми ылар. Ол иһин үлэһит төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр, иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлиир үгэстэри иҥэрэн биэрэллэрэ эрэйиллэр. Бу үчүгэй үгэстэр дьайыыларыттан уонна баҕа санааны үөскэтэллэриттэн оҕо улаатан иһэн үлэлииргэ үөрэнэрэ эрэйэ суохтук ситиһиллэр.
Кыра оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһалаах үгэстэргэ ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ улаатан бэйэтин өйө-санаата киирдэҕинэ, бэйэтигэр туһалааҕы оҥорор санаата, бэйэмсэҕэ улаатан хааларыттан, бэлэмҥэ үөрэммитэ тардан сынньалаҥнык сылдьары ордороруттан, үлэлиири букатын да сөбүлээбэт буолуута үөскүөн сөп.
Кут-сүр үөрэҕин билиммэт арҕааҥҥы үөрэхтэр дьайыыларыттан оҕо ийэ кутун иитии диэн сахалар үөрэхтэрэ хаалан сылдьар. Ол иһин оҕолор туһа киһитэ буолан үлэҕэ үөрэнэллэрэ хаалбытыттан, Россияҕа үлэ сайдара төһө эмэ ырыынак баарын үрдүнэн кыаллара өссө да ыраах.
Оҕо улаатан иһэн ону-маны оҥоро, тута үөрэнэрэ аан маҥнай табыллыбатыттан, сатана охсубатыттан эрэйи үөскэтэр, ол иһин хос-хос оҥордоххо табылларыгар тириэрдэр. Оҕо элбэхтик хос-хос оҥордоҕуна, дьарыктаннаҕына, тулуура улааттаҕына эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанар.
“Үлэ эрэйдээх” диэн этии киһиэхэ дьайыыта үлэлии үөрэнэр кэмтэн ыла саҕаланар. Үлэҕэ уопуттаах төрөппүт көмөтүнэн, этэн, көрдөрөн биэриитинэн оҕо үлэҕэ түргэнник үөрэнэр кыахтанар. Аҕа диэн саха тыла төрөппүт эр киһини биллэрэрин тэҥэ, олоххо, үлэҕэ уопута элбэх диэн эбии өйдөбүллээх. Оҕо улаатан иһэн улахан уопуттааҕы үтүктэр, батыһар күүһэ улаханыттан аҕа диэн ааттанар киһи үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа улаатар. Үөрэтэр киһи бэйэтэ көрдөрөн биэрэн үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэрэ үөрэнии табылларын, сатанарын уонна түргэтиирин үөскэтэн, үлэ эрэйдэниигэ, сордонууга кубулуйбатыгар тириэрдэр.
Үлэлии, оҥоро, тута үөрэммэтэх киһи тугу эмэ оҥоро сатыыра табыллыбакка хаалара элбэҕиттэн, хос-хос оҥоро сатааһына сорго, муҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Сүгэнэн өссө сатаан тутта үөрүйэҕэ суох оҕо кэрдэр маһын кэрдиистээн кэбиһэрэ эрэйин, сорун улаатыннаран кэбиһэн, үлэлииргэ санаатын түһэриэн сөп.
Саха тыла өйтөн-санааттан тутулуга олус улахан. Өй-санаа сайдан, күүһүрэн иһиитигэр оҕо олоххо көрсүллэр ыараханнары, эрэйдэри кыайара, үлэлии үөрэнэрэ улахан туһалааҕын сор диэн тыл биллэрэр. Сор диэн эрэй, муҥ ааттанар. Бу эрэйи, муҥу кыайыы соргу үрдүүрүгэр тириэрдэр. Ыараханнары кыайыы киһи тулуурун, дьулуурун улаатыннардаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтаахтара дьайан өйү-санааны күүһүрдэллэр, бөҕөргөтөллөр.
Киһиэхэ тулууру, туттунар күүһү, дьулууру өһөс санаата күүһүрдэр. Бу санаа күүстэрэ киһи сүрэ хайдаҕыттан улахан тутулуктаахтар уонна сыыһа-халты туттунарын суох оҥороннор туох эмэ туһалааҕы оҥороругар кыах биэрэллэр.
Сахабыт тылыгар өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьаллар, ол иһин саха тыла иччилээх диэн этиллэр. Өй-санаа мунньуллуута уонна күүһүрүүтэ быһаарыллан саха тылыгар этиллэн сылдьарын сор диэн тылы ырытан буларбыт ордук итэҕэтиилээх.
Сор диэн олоххо көрсүллэр эрэй, муҥ ааттанар. “Сор оттооҕор элбэх, муҥ сыыстааҕар элбэх” диэн өс хоһооно киһи олоҕор көрсөр ыараханнара элбэҕин биллэрэллэр. (1,54).
Киһи олоҕор көрсөр араас эрэйи, сору тулуйара уонна кыайар кыахтанара эрэйиллэр. Ыараханы, эрэйи, сору кыайбыт, туораппыт киһи күүстээх санааланар, өйө-санаата бөҕөргүүр, ол иһин барыны-бары кыайар кыаҕа улаатар.
“Сор диэмэ”, “эрэй диэмэ” диэн этиилэр элбэхтик сор, эрэй диэн ыараханы этэр тыллары туттуу, сору, эрэйи ыҥырыы, бу тыллар иччилэрэ бэйэҕэ иҥэн хаалалларын үөскэтэн сор, эрэй арахпакка, баайыллан хаалан уһуннук эрэйдиэхтэрин, сордуохтарын сөбүттэн эрдэттэн харыстаныы, көмүскэнии буоларын өй-санаа үөрэҕин билэр сахалар туһанан куһаҕаҥҥа тириэрдэр тыллары улаханнык саҥарбаттарын тэҥэ, аҕыйахтык, биирдэ эмэтэ тутта сатыыллар.
Сору билии, ону кыайан туоратыы төһө да эккэ-сииҥҥэ эрэйдээҕин иһин, киһи өйүн-санаатын бөҕөргөтөн, кыаҕын-күүһүн элбэтэринэн туһата улаатан тахсар. Сору билииттэн өй-санаа күүһүрэрин биллэрэр соргу диэн үчүгэй өйдөбүллээх тыл үөскээбит. (2,46).
Соргу диэн олоххо түбэһэр ыараханнары тулуйан кыайыы, онтон өй-санаа бөҕөргөөһүнэ, күүһүрүүтэ ааттанар. Эрэйи, муҥу, сору кыайыы соргу үрдээһинигэр тириэрдэр. “За одного битого двух небитых дают” диэн этии эрэйи, муҥу кыайбыт киһи санаата бөҕөтүнэн, кыаҕа эбиллибитинэн эрэйи, муҥу билэ илик икки киһиттэн лаппа ордугун, кыайыыга дьулуһара күүстээҕин, ситиһэр кыаҕа улаатарын биллэрэр.
“Кэнчээри кэскилэ – соргулаах” диэн этии кэлэр көлүөнэлэргэ эрэли биллэрэр. Санаа кыаҕа үрдээһинэ омук олоҕун инники сыаллыыр, дьолго-соргуга тардыһыылаах оҥорор. Кэскил диэн кэһиини, ол аата уларытыыны киллэр диэн тыллартан үөскээбит. Ол аата эдэрдэр саҥаны айыыны оҥорон олоххо туһалаах уларыйыыны киллэрэллэрин кэскил диэн тыл биллэрэр.
Үлэ хаһан баҕарар ыарахана элбэх. Ол иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсар:
1. Ыарахан үлэ.
2. Чэпчэки үлэ.
Киһи этэ-сиинэ ыарахан үлэни үлэлиирин сөбүлээбэт. Улахан тымныыга үлэлэнэр үлэлэр ыарахаҥҥа киирсэллэр. Арай өй-санаа этин-сиинин баҕатын баһыйан, салайыыны бэйэтигэр ыллаҕына эрэ киһи ыарахан диэн ааттанар үлэни үлэлиир кыахтанар. Эмиэ тулуур, дьулуур уонна өһөс санаа эрэ туһалыыр кэмнэрэ тиийэн кэлэллэр. Ол иһин киһи үлэлээн, хамсаан туох эмэ туһалааҕы оҥороругар сүр хамсатар күүскэ кубулуйан суолтата улаатан биэрэр.
Чэпчэки үлэни көрдөөһүн диэн дьон баҕа санаалара буолар. Ол иһин чэпчэки үлэ былдьаһыктаах үлэҕэ киирсэриттэн көрдөөччүлэр элбииллэр. Омуктар экэномикаларын сайдыыта олох тупсан иһэрин үөскэтэн, араас тиэхиникэлэри элбэтэн үлэни чэпчэтэн иһэр.
Киһи бэйэтэ сөбүлээбэтин оҥорорун сордонуу, муҥнаныы курдук саныыра хаһан да уларыйан хаалбат. Өссө бу эрэйдэрин кыайан туораппатаҕына, суох оҥорботоҕуна сордоох эбэтэр муҥнаах диэн аһынар аат иҥэн хаалан өйө-санаата татымын, сайдыыта суоҕун биллэрэ сылдьыан сөп. Былыргы кэмнэргэ улахан баайдар аҥардастыы баһылыыр, салайар эрдэхтэринэ үгүс үлэһиттэр, дьадаҥылар ыарахан үлэҕэ баттатан олохторун сордоно, муҥнана олороллорун элбэхтик сурукка киллэрэн бэлиэтээбиттэр.
Киһиэхэ ыал буолуу төһө да баҕа санаатын толоруу буолбутун иһин олоҕор, үлэтигэр элбэх эбиискэ үлэни киллэрэн ыараханы үөскэтэр. Төрөппүттэригэр атаахтыы, маанылана, бэлэмнэригэр сынньалаҥнык сылдьыбыт эдэр киһиэхэ ыал олоҕуттан, оҕо төрөөһүнүттэн, көрүүтүттэн эбиискэ кэлэр үлэлэр өйүгэр-санаатыгар муҥнаныыны, сордонууну үөскэтэн кэбиһиэхтэрин сөп. Киһи тулуура, өһөс санаата улахан буоллаҕына эрэ, ол ыараханнары муҥунан-сорунан аахпакка, эрэйдэммэккэ, быстыбакка эрэ тулуйар, кыайар кыахтанар.
Олоҕу олорууга, онтон көстөн кэлэр араас ыараханнарын тулуйууга көрсүө киһи тулуура улаханыттан элбэхтик барыстанар. Онно эбии сыыһа-халты туттубатыттан, майгына сымнаҕаһыттан уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулугун тутуһарыттан кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ, үөрэтиигэ ордук табыллар. Ол иһин сахалар көрсүө, сэмэй буолууну тутуһан оҕолорун иитэллэриттэн, үлэҕэ үөрэтэллэриттэн сайдыыны ситиһэн иһэллэр.
Киһиэхэ олоххо көстөн кэлэр сору, муҥу кыайыы өйүн-санаатын, сүрүн бөҕөргөтөн ситиһиини, кыайыыны оҥорорун үөскэтэр. (3,58).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
2. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.
3. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.