Солун диэн тыл солумсах буолууну тохтотор
Тыл дьайыыта көлүөнэттэн көлүөнэҕэ улаатан иһэр. Дьон өйө-санаата туруга суох буолуута ону-маны саҥаны, уратыны билэ сатааһынтан солумсаҕырыыга тиийдэҕинэ улаатан, аһара баран хаалар. Сэбиэскэй былаас саҕаттан тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн тылы суох оҥорон, “сонун” диэн саҥа булбут тылларынан солбуйа сатыы сылдьаллар. Бу өй-санаа иҥэн сылдьар солун диэн тылын суох оҥоруу дьон солумсах, солуута суох буолууларын улаатыннарда.
Сонургуур диэн тыл саҥа сонноммут киһини сэргээн көр диэн суолталаах, саҥаны, уратыны аан маҥнай соһуйа көрүүнү биллэрэр. Бу хойутаан үөскээбит элбэх сүһүөхтээх тылы туһанан тыл үөрэхтээхтэрэ “сонун” диэн сахаларга суох тылы оҥороннор саха дьонун барыларын албынныы, бэйэлэрэ араас үөрэҕи эккирэтэннэр солумсах буолбуттарын кистии сатыыллар.
Сон диэн төрүт тылтан үөскэтиллибит “сонун” диэн тыл саҥаны, солуну билиигэ туох да сыһыана суох. Сону уун диэн өйдөбүлү биэрэриттэн дьахталлар саҥа сонноно сатыыллара кырдьык улаатта.
Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн тылы “сонун” диэн сахаларга суох тылынан солбуйан, солумсах буолуу суох буолбутун курдук албыны оҥорон, дьон ону-маны, араас солуну билэ сатыылларын, солумсахтарын аһара улаатыннардылар. Солумсах санаа улаатыыта дьон атынтан-атыҥҥа көтүөккэлээн иһиилэрин элбэтэр уонна чэпчэки үлэни көрдүү сатыылларыттан, уһуннук үлэлэнэр үлэлэр кыайан үлэлэммэт буолуулара үөскээбититтэн биллэр. Тыа сирин ыарахан диэн ааттанар үлэлэриттэн солумсах буолбут эдэрдэр барыылара элбээн иһэр.
Сол диэн тыл бу диэн өйдөбүлү биэрэр. Ол иһин саҥаны, уратыны билиини солун диэн тыл эрэ биллэрэр. Солун диэн тылтан үөскүүр солумсах диэн тыл киһи биллэр куһаҕан майгынын быһаарара дьон онно киирэн биэрэллэриттэн харыстыыр аналлаах.
Солун диэн тыл солумсах буолуу элбээһинин тохтотор, аҕыйатар аналлааҕын тыл үөрэхтээхтэрэ билбэттэриттэн “сонун” диэн сахаларга суох тылынан солбуйа, суох оҥоро сатыыллар. Бу тылы суох оҥорон дьон онно-манна солумсаҕыра сылдьалларын улаатыннаран барыга-бары көтүмэхтик сыһыаннаһаллара аһара барда.
Солумсах буолуу куһаҕаннара манныктар:
1. Эдэр ыаллар олохторун алдьатар. Солумсахтара элбээн хаалан атынтан-атыҥҥа көтүөккэлээн иһэллэрэ элбээн ыал олоҕун алдьатан оҕону иитиини буорту оҥороллор.
2. Эргэ бара илик кыыс оҕо солумсаҕа улаатан элбэх эр дьону кытта сылдьыһара элбээн, эр дьон буор куттарын буккуйан хайдах оҕону төрөтөрө биллибэт буолар. “Айыы үөрэҕэ” саҥаны айыыны оҥор диэн эдэрдэри үөрэтэрэ кыыс оҕо улааттар эрэ биир сатыыр айыытын оҥоро охсон кыыһын харыстаабатын үөскэтэр. (1,77).
3. Солумсах буолуу уһуннук үлэлэнэр үлэни хаалларарга тириэрдэр. Ол-бу араас туһата суох үөрэхтэри баһылыы сатааһын солумсаҕы улаатыннаран уһуннук үлэлэнэр үлэни үлэлээһини кыаллыбат оҥорор.
Араас элбэх туһата суох солуннары билэ-көрө сатааһын киһи солумсах буоларын улаатыннаран кэбиһэр. Саха дьоно тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыттан босхолонон солун диэн тылы урукку оннугар түһэрэн туһана сылдьаллара ирдэнэр көрдөбүл буолла. Солун диэн тыл баара солумсах буолууну аҕыйатар аналлаах.
Саха омуга сайдыан баҕарар, ол иһин өй-санаа солумсах буолуу диэки халыйыытын тохтоторо уонна үлэни бастатан сайыннарара эрэйиллэр. Солумсах буолуу аһара бардаҕына солуута суох буолууга тириэрдэр.
Амма Аччыгыйа “Атаҕастабыл” диэн сэһэнигэр солуута суох диэн холбуу этиини маннык туһанар:
- Иирсээн суоҕа диэн арааппардыыбын. Бэрт кыра асыыпка таҕыстаҕа буоллаҕа буолуо. Ону билинэргэ сөптөөҕүнэн ааҕынабын.
- Эн миэхэ солуута суох тылгын имиппэккэ эрэ кэпсиэ. – Бүөтүр куолаһа чиҥээтэ, тонолуппакка одууласта. (2,49).
Солуута суох буолуу уратытын туһунан Амма Аччыгыйа “Доҕоттор” диэн сэһэнигэр бу курдук суруйар:
“Сатаатахха сырыыны баҕас сылдьыллыа”,- диэххэ айылаах, туора-уһаты сиэлбэхтээн, бэрт да солуута суоҕу барытын кэрэхсээн, Бобик сундулуйан истэ. (2,168).
Киһи биир куһаҕан майгынынан киһиргээһин, дэбдэйии буолар уонна элбэхтик сыыһа-халты туттунууга тириэрдэр. Киһиргээһин, дэбдэйии солумсах буолууну улаатыннаран кэбиһэр. Ону тэҥэ, ону-маны уратыны, урут суоҕу, саҥаны билэ, айыыны оҥоро сатааһын аһара барыыта солумсах буолууга тириэрдэр. Бииртэн-бииргэ солумсаҕыран баран атыҥҥа көтүөккэлээн иһиини көрсүө, сэмэй саха дьоно сөбүлээбэттэр. Солумсах буолбатахха эрэ, тугу эмэ туһалаах үлэни оҥорон сайдыыны ситиһии кыаллар кыахтанар.
Солумсах буолуу диэни саха дьоно барылара сөбүлээбэт куһаҕан майгылара буолар. Ордук дьахталлар абааһы көрөллөр. Эр киһи солумсаҕа улааттаҕына дьахтары лаппа баһыйан барыан сөп.
Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн тылы “сонун” диэн сахаларга суох саҥа тылынан солбуйаннар солумсах буолууну кистээн, саһыара сатыыллар. Ол эрээри, солун диэн тыл суох буолбутуттан солумсахтара сүтэн хаалбакка өссө улаатан, диэлийэн таҕыста. Барыга-бары, суолтата суохха бастыы сатаан солумсаҕырыы аһара барбыта араас рекордары оҥоро сатааһын элбээбититтэн билиннэ.
Солуну билии аһара баран хааллаҕына солумсах буолууну үөскэтэр уратылаах. Солумсах буолууну сахалар куһаҕан майгыга киллэрэн туората, аҕыйата сатыыллар. Ол иһин “сонун” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ булбут тылларын туттубакка, солун диэн тылы бэйэтинэн туһаныы солумсах буолууну аҕыйатарынан сайдан иһэр сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ “сонун” диэн сахаларга суох тылы булан саха тылыгар солун диэн тыл оннугар киллэрэ сатаан бэйэлэрин солумсах буолбуттарын кистииллэр. Ол-бу кыра үөрэҕи баһылыы сатаан тыа сирин ыарахан үлэлэриттэн куоппут быстар дьадаҥы төрүттээх дьон сэбиэскэй былаас үөрэхтээхтэрэ буолаллар.
Бу солун диэн тылы уларытан, солумсах буолууну суох курдук оҥорон саха эдэрдэрин барыларын тыл үөрэхтээхтэрэ албыннаан солумсах оҥорон эрэллэрин тохтоттоххо эрэ табыллар кэмэ кэллэ. Солумсах буолуу бииртэн-бииргэ, саҥаттан-саҥаҕа көтүөккэлээн иһиини үөскэтэн туһалаах үлэни оҥорууну хаалларыыга тириэрдэр.
Солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы урукку оннугар түһэрэн туһаныыны олоххо киллэрии саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.
2. Амма Аччыгыйа. Сэһэннэр, кэпсээннэр, ахтыылар. – Якутскай: Кинигэ изд-вота. 1986. – 528 с.