Солун
Саха тыла иччилээх диэн этиини бары билэбит. Ол аата тылга ханнык эрэ өй-санаа үгэс буолбута иҥэн сылдьар. Бу өй-санаа саха тылын дорҕоонноругар саһан сылдьар. Хас биирдии дорҕоон киһи мэйиитигэр бэйэтигэр сөп түбэһэр хамнааһыны үөскэтэр.
"Кыы" диэн кычыгырыыр тыаһы үгүстэр тулуйан истибэттэр, сонно тохтотоллор эбэтэр куоталлар.
"Ыы" диэн ытааһыны үөскэтэр дорҕоон. Кыра оҕо "ыы" диэн саҥара оонньоотоҕуна сотору ытыыра кэлэр, киһи тулуйан истибэт дорҕооно буолар. "Ыы" диэн дорҕоонунан бүтэр икки сүһүөхтээх тыллар бары куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. Айыы диэн тыл куһаҕана кистэнэ сылдьар тыл буолар. Бу тылы элбэхтик туһаныы, улаханнык дорҕоонноохтук саҥарыы сэти үөскэтэн эрдэлээн өлүүгэ тириэрдэр. Оҕолор саҥаны айыыны оҥорон бэйэлэригэр тиийинэллэр.
"Рр" дорҕоону тылыгар элбэхтик туттар киһи кыыһырымтаҕай буолара быһаарыллар. Кыыһыра охсон ырдьыгынаан иһэр киһиттэн атыттар тэйэллэр, сыыһа-халты туттунан кэбиһиэ диэн сэрэнэллэр.
Солун диэн тыл сол уонна уун диэн тыллартан холбонон үөскээбит. Ол аата солуҥҥуттан бэрис диэн быһаччы өйдөбүллээх. Солун диэн тылтан солумсах диэн саҥаны билэ сатыыра аһара барбыт киһи ааттанар. Солумсах буолууну сахалар сөбүлээбэттэр. Аһара баран ол-бу туһата суох саҥаны, солуну билэ сатааһын киһини солумсах оҥорор. Солумсах диэн киһи биир куһаҕан майгына, хаачыстыбата буолар.
Солун диэн тыл киһи солумсах буолан хааларыттан харыстыыр аналлаах. Тыл үөрэхтээхтэрэ "сонун" диэн сахаларга суох тылы буланнар солун диэн тыл солбуйан, суох оҥоро сатаан дьон солумсах буолууларын улаатыннаран кэбиһэн сахаларга куһаҕаны оҥорор буоллулар. Бу дьон албыннарыттан босхолонуу ирдэнэр буолла.
Эдэрдэр ыал буолан баран сотору арахсаллара солумсах, бииртэн-бииргэ көтүөккэлии сылдьар майгыламмыттарыттан тутулуктаах. "Айыы үчүгэй" диэн тыл үөрэхтээхтэрэ сымыйанан этэллэрэ эдэрдэр айыыны оҥоро сатаан солумсах буолууларын улаатыннарар.
Солун диэн улахан туһалаах тылы тыл үөрэхтээхтэрэ сэбиэскэй былаас кэмиттэн, солумсах буолууну суох оҥорор сыыһа санааларыттан "сонун" диэн сахаларга суох тылынан солбуйа сатыыллар. Ону баара солумсах буолуу өссө эбилиннэ. Тыа сирин ыарахан олоҕуттан солумсах буолан хаалбыт эдэрдэр барыылара эбиллэн иһэр. (1,5).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1.Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с.